• Giriş

• Urartular

• Önasya'da İlk Türk Urugları : Kimmerler ve Sakaların Gelişleri

• Sakalar'ın Rize ve Çevresi''nde Yerleşen Boy ve Oymakları

• Sakalar'ın Horasan Kolundan Gelen Arşaklılar ve Hristiyan Oluşları

• İslamlığın Yayılmasından Önce Çanarlar / Lazların ve Hemşenler'in Rize bölgesine Gelip Yerleşmeleri

• Selçuklu Fethi ve Çepni Türkmenleri'nin Yerleşmesi (1080)

• Kıpçaklı / Kumanlı Türklerinin Rize Bölgesine Yerleşmesi ve Komninoslu Trabzon Tekfurluğunun Bunların Yardımıyla Kurulması (1204)

• Turabozan Tekfurluğunun Komşu Türkmen Beğlikleri İle İlişkileri, Selçuklu Türkmen Beğlikleri İle İlişkileri, Selçuklulara ve Fetihten Önce Osmanlılara Harç Ödemesi

• Osmanlı Fethi ve İdaresi'nde Rize Bölgesi: Yeni Türk Göçlerinin Yerleştirilmesi

• Rize Adının Adaşı ve Milli Mücadelemizde Rize Bölgesi

GİRİŞ

Anadolu'nun kuzeydoğusunda, Çoruk solundaki Balkar sıradağları ile Karadeniz arasındaki çok sarp ve ormanlık dereler bölgesinde kurulan Rize ili ve çevresinin, bilinen ilk hâkim âhalisi, 'yuvarlak başlı, bitişken, dilli' ve Türk ırkıyla akrâbâ 'ASYANİKLER'den idi. Okul kitaplarında öğretilen Ortaasya Türkistan'dan gelen Sümerliler, Elamlılar ile soydaş sayılan Hurriler, M.Ö.3500 yıllarında Azerbaycan ve Doğu Anadolu'ya yerleşerek: Kür, Aras, Çoruk ırmakları ile Yukarı Dicle ve Fırat boylarında yurt tutmuşlardır. Hürriler'in Van gölü çevresindeki baş tanrılarına göre Khaldili denilen kolu, küçük beylikler halinde yaşıyordu. Güney komşuları Asurlular'ın bunlar ile sürekli savaşları vardı. Ülkelerine Asur dilince Urartu (1)  denilen bu Asyanik ve iyi madenci, çağın en usta su yolu (ark) ustaları ve koca taşlardan harçsız kaleler yapan kavim bu yüzden Urartular diye tanınmaktadır.

URARTULAR

Asurlular'ın sürekli savaşları yüzünden, küçük beyliklerini M.Ö.850 yıllarında güçlü bir Krallık hâlinde birleştirdiler ve Tuşpa (2)  şehrini merkez edinince güçlendiler. Tevratı Şerifte 'ararat' (3) denilen Urartular'ın kudretli  kralı Menua (M.Ö.810-786), Yukarı Aras boyları ile Malatya doğusunda Fırat'a kadarki yarlari ülkesine kattı. Oğlu I.Argişti (786-765), şimdiki Kars ili, Revan ve Gökçegöl çevresini, Tunceli-Elaziz bölgesi/Suphani'yi fethetmişti. Bunun oğlu II.Sardur (765-735), şimdiki Erzurum bölgesini de ülkelerine katarak, Çoruk boyunda ve Rize bölgesindeki soydaş Asyanikler'den KULKİ/Kolk kavmi ile komşu olan hudutlara vardı.

Bir bölgede Tarih Çağı'nın başlaması, ilk defa orasının bir yazılı kaynakta anılması ile olur. Bu yüzden, Çoruh boyları ve Rize bölgesinin tarihte ilk olarak, Urartulu II.Sardur'un, M.Ö.765  yılından az sonra Kars kuzeyindeki, Çıldır Gölü  güneyinde Taşköprü köyü üstündeki kayalıkta kazdırdığı çivi yazılı kitabede, ilk defa 'Kulki/Kulkha' adı ile, sonraki Yunan kaynaklarında geçen 'Kolk/Koldit'lerden bahsedilmektedir.(4)

 I. ÖNASYA'DA İLK TÜRK URUGLARI : KİMMERLER VE SAKALAR'IN GELİŞLERİ

Kafkas  sıradağları ile Karadeniz kuzeyinde, M.Ö.2000'lerde Ortaasya'dan gelerek yerleşen atlıgöçebe yaşayışla, ölülerini eşya ve atları ile gömdükleri, kabrin üzerine "kurgan" denilen toprak yığınından tepecikler yapan "at eti yiyen, kısrak sütü içen" KİMMERLER yurt kurmuştu. Şimdiki "Kırım" ülkesi adı, onların hâtırasını taşıyor.

Türkistan'da çoğalıp gelişerek, Çin hududundan Hazar Denizi'ne varınca geniş bir imparotorluk kuran ve soydaşları Kimmerler gibi yaşayan ve sonraki Oğuzlar/Türkmenler'in ataları olan SAKALAR, M.Ö.720 yıllarında Hazar Denizi kuzeyine gelerek Kimmerler'in ülkesini işgale başladılar. Bu yüzden Kimmerler'in bir kısmı, itaat etmeyerek Tuna boylarına, Avrupa içlerine göçtüler, bir takımıda itaat ederek kaynaşma yolunu tuttular.

Rahmetli hocamız Ord.Prof.Dr.Ahmed Zeki Velidi Togan'ın tesbiti ve en eski destani Gürcistan Tarihi "Kartlis Çkhovreba" da anıldığı gibi, sonraki KHAZAR/KAZAR ve BULGAR adlı Kıpçak kolundan gelme Türklerin ulu ataları sayılan Kimmerler'in Azak Denizi ile Kafkaslar arasındaki kolu, SAKALAR'ın baskısıyla M.Ö.714 yılında yurtlarını bırakarak, Kafkas geçitlerini aştılar. Kür ve aras ile Çoruh boylarına yayıldılar ve buralardaki URARTULAR, onların yaman okçu olan atlı savaşçılarına yenilerek geri çekildiler. Bu yüzden bir Asurlu kaynağı, Urartu kralı I.Rusa'nın M.Ö.713 yılında kuzeyde "Gimmiray" (Kimmerler) ile savaşıp yenilince, kendi hançeri ile intihar ettiğini belirtir.

Kimmerler'in bu "İLK GÖÇLERİ", "Kartlis Çkhovreba" da, "Khazarlar'ın Kartli (Gürcistan) ve komşularını esarete aldıkları "İLK SEFER" diye anılır. Tevrat-ı Şerif'de: Nuh Nebi'nin, yeryüzündeki insanların Tufan'dan sonra ilk ataları gösterdiği üç oğlundan birisi (5) YASEF (Yapheth)'in oğlu "Gomer" diye anılan Kimmerler, Asurluları bunaltmışlar ve Urmiye Gölü doğusundan sonra Adana/Çukurova'ya Kızılırmak bölgesine varınca göçüp hakim olmuşlardır. Bunlardan, Trabzon-Bayburt arasındaki "Kemer Dağı", Sivas-Kayseri arasında ve Kızılırmak boyunda "Gemerek" ile, Kars-Arpaçayı solunda (6) "Gümürü/Gümrü" gibi coğrafya hatıraları günümüze kadar kalmıştır.

Batıda Aşağı Tuna boy ve Karpatlar'a varınca Doğu Avrupa'ya hâkim olan Sakalar, M.Ö.680 yılında, itaat etmayen "Son Kimmerler"'i kovalayarak, Kafkas Geçitlerini (7) aşarak: Azerbaycan-Gürcistan ve eski Urartu ülkelerine yayıldılar. Bu sırada Başbuğ hükümdarları Partatua (Herodot'taki Protohyase) aynı 680 yılında Asur'lu Devleti hududunda görülünce, yeni tahta çıkmış bulunan Asurlu Kralı Asurhadon (680-669), Sakalar'dan ülkesini korumak için kendi kızını, Partatus ile evlendirerek, kız akrabalığı ile dostluk kurma yolunu seçmişti. 

Partatua'nın halefi ve oğlu Madova (8) (654-626) çağında: İran, Anadolu, Suriye'ye de hâkim olan Sakalar, Filistin'i işgal ederek Sina'da Mısır Firavunu III. Psammetik'ten M.Ö.634 yılında harac aldıktan sonra, oraların sıcağından hastalanınca, geri çekilmişlerdir. İran'ın "Ateşe tapıcılık/Zerdüştmül" kitabı " Zend-avesta"da  (Aban yaşt"), "Haonalar" (Hunlar/Sakalar) Hükümdarı ve İran'ı dört defa yenmiş gösterilen "Fransrasyan/Frâsyâk)" ve sonraki İran destanlarında (mesela Firdevsi Şehnamesi'nde) "Turan Pâdişahı Afrasyâb (9) denilen Madova'nın, Türk destanlarında ve kaynaklarında (10)  "ALP ER TONGA" diye anılan ilk Türk cihangiri olduğunu, rahmetli hocamız A.Z.V.Togan, türlü delillerle isbat etmiştir. Onun tuttuğu, "Kartlis Çkhevreba" da ise, Sakalar'ın gelip hakim oluşları, "Gürcistan'a gelen 28.000 Türk ailesinin yerleşme ve bu işin, (11) Nabukhodonosor'un (M.Ö.587 de) Kudüs'ü yıkarak Yahudileri sürgün etmesinden önce olduğu; Makedonyalı İskender'in halefi Selevkoslular gelince; Kür ve Çoruk boylarındaki kalelerde ve "Sarkınet" (12) adlı şehirlerini Bunlardan"Bun Türkler"  ve Kıpçakların erlikle koruyarak baş eğmedikleri anlatılıyor. 

1177 yılında, Kıpçaklı Gürcistan Başkumandanı Kubasar (14) sayesinde, Orbelyanlı eski Başkumandan Libarit oğlu İvane'nin isyanını bastırarak tahtını kurtaran Gürcistan Kralı III.Giorgi Orbelyanların ataları adlarını kiliselerden kazıtmış ve "Kartlis Çkhovreba"dan da çıkartmıştı. Bunun yerine seki Ermenice tercümelerinden ve aile hatıralarından faydalanan rahip Orbelyanlı Stepanos, 1295 de tamamladığı "Orbelyanlar Tarihi"nde şunları belirtiyor:

İranlılar (doğrusu Uraltullu) Gürcistan'a hakim iken, Khazar ve Hunlar'a komşu Çenesdan (Kaşgar) Hükümdarı ölünce, oğulları arasında taht kavgaları başladı. Sonunda yenik kolun başı genç prenses, bütün devlet hazinesi ve taraftarları ile kaçarak, Daryal'ı geçip, Gürcistan'a geldi. Düşmanı ülkeden kovsun diye, Çenasdanlılara beğendikleri yerler verilerek, şerefle yerleştirildiler. Prensler'i Orbet (15)  (Kartal Yurdu) kalesine yerleşti ve Orbetli/Orbelyan ahalisi de "Çenli" (16)  "Çin-Çavat" diye anılmağa başladı. Orbelyanlar ülkesinin başkumandanı olarak Persler'i ülkeden kovdu. 

Sonra, ilk Gürcistan Kralı Parnovas (M.Ö.302-267) başa geçince, Orbelyanlar, ülkede kraldan sonra ikinci şahsiyet sayılarak çok şereflendi ve ocaklık halinde Başkumandanlığı ellerinde tuttular (1177 yılına kadar). Bu hanedanın (17)  "Oret" kalesine  "Şam Şolde" (18) adı verildi. Gürcistan Krallarına  taç giydirme  imtiyazı, bu hanedana aitti. Bu hanedandan gelenler, dini adlar dışında hep: Arat, Elikum, Libarit (19) gibi soylarına mahsus adlar taşırlar.

Biz, Sakalar'ın Gogar/Gugar boyuna göre: Doğu'da Gence Kazak kesiminden batıda Çoruh ağzı'na varınca yayılan ve merkezi Orbet/Şemsolde olan Sancaklı Eyelit'in en batıda, Şavşat, Ardanuç, Artvin, Borçka ve Gönye'yi içine alan Sancağın "Kalarç" adını taşıdığını; bunun, M.S.150 yıllarında yazılan PTOLEMOUS'un coğrafyasında (20) Kalarzen, Gürcü kaynaklarında Kalarçet (Kalarç Yurdu), 305 yılından bahseden Arşaklı kronikinde Kalarç ve sonraları Kalarçlar denildiğini görüyoruz. Bu ad, (arslan/aslan, kurşak/kuşak, varşak/vaşak adlarında olduğu gibi) "r" sesinin yutulmasıyla "Kalaç" adlı büyük Türk urugunun bir kolu olarak Saka göçleriyle Aşağı Çoruk boyu ve Rize Batum arasına yerleştiği anlaşılıyor. Ötedn beri buradan Karadeniz'e doğru esen sert, kuru ve kayıkları deviren yele de, Batum Rize arasında hala "Kalaç yeli" denmesi de, 2700 yıllık bir Türk belirtisidir.

Rize'de, gelişi güzel köy adları resmen değiştirilirken, bir Türk unvanı hatırası olan Çenesdanlı/Orbelyanların "Libarit" adlı köyü de, Cumhuriyet devrimizde "Yalıköy" diye bozuk Türkçe bir ad almış. (Yalıköyü denmek doğrudur). 

Askur (Azgur/Yazgur) adlı Oğuz/Türkmen  boyu hatırası : Kaşgarlı Mahmud'un "Yazğır", sonraki kaynakların "Yazır" dediği Boz Ok kolundan Ay Alp oğlu sayılan bu boyun bir topluluğu, Ahıska'nın altında ve Kür boyundaki bir kale olarak Kartlis Çkhovreba'da "Askuret" (Askur yurdu) ve Türklerce "Azgur diye anılıyor. Bir adaşı Azgur da Bitlis'in Van Gölü güneyindeki Kızan ilçesinde köydür.M.S.131 yılında batıdan doğuya Karadeniz kıyılarını görüp dolaşan Abrianos Rhizios (Rize) çayının 4 Roma mili (1 mil=1480 m) doğusundaki çayın adının, (Yunanca eserinde) Askuros ve Latincesinde Askurus adıyla anıldığını belirtir.(21)

Şüphesiz ki, Yunancadaki sonek "os" ve Latincenin "us" ayırdedilince Sakalar ile birlikte gelen "Askur/Azgur" adlı Oğuz Boyu'nun Rizemiz'deki 131 yılında tesbit edilen dalı kalabalık idi, bu çaya adını vermiş oldu. Şunuda düşünmek gerekirki, Rize Askurlar'ı bu bölgede tek Türkmen/Oğuz topluluğu değildi; soydaşları vardı. Çoruk ağzına kadarki Kalarç/Kalaç boyundan başka Çoruk başlarında ve Bayburt İspir kesiminde, Sakalar'ın "SESPEİR" (22) boyu,  Sibir/Sinerya'ya da aını veren bir kolunun dalı olarak buralara yerleşmişti. Erzurum'un "Ispir" ilçesi adında hatırası yaşamaktadır. Çok kalabalık ve bir beğlik kurmuş olan bu kabileyi Herodot, Kolklar ile Melya arasına yayılmış gösterir. "Kartlis Çkhovreba"da ise Çoruk'un eski adının Siper ırmağı olduğu ve Karadeniz'e de, bunların (Rize, Batum ve Acara dahil) kıyılara hakim oluşundan "Siper Denizi" denildiği belirtilir.

Abrianos'tan sonra Yunanca yazılan bir "Anomim Deniz Kıyıları Seyahati"nde ise, Arkkhabis kıyılarından batıda Ophius (Of) çayına kadarki  bölgenin yerlileri eskiden EKEKEYRİLER idi deniyor.(23)

Biz Çoruk ırmağı adınında , Kıpçak Türkleri kolundan "Çor" uruğundan kaldığını tesbit ediyoruz. Kırgız Elininde "Edige Uruğu" oymaklarından birinin adı, bugünde "Çoruk/Çuruk"tur. Mardin Diyarbakır arasındaki 12 oymaklı "Kiki Çukuran" (Çuruklar Kikisi) ve 12 otymaklı "Kiki Khalancan" (Khalaçlar Kikiksi) adlı 24 oymaklı Kikiler'in yarısının Kalaç ve yarısının "Çuruk" adını taşıması, Çoruk boyundaki Kalaç ve Çoruk'a ad verenlerle ilgisini belirtiyor. M.S.197 yılından 660 yılına varınca Arşaklı kronikleri ve sonraki eserlerde, Dağıstan Demirkapı/Derbennd şehri ve geçidinin adı "Çor ve R-L değişimi ile "Çol" idi. Arapçada "ç" sesi olmadıuğından bunların Horasandaki koluna "Sol Türkleri" deniyordu. Aslı bir yüksek rütbe anlamına gelen "Çor"dur. Bir kolu bugün altaylar'da "Şor" diye anılır. Macarca'daki gibi, eski Türkçede "k" soneki çokluk bildirir: Peçen/Peçenek, Kıpıç/Kıpçak, Soğd/Soğdak...gibi.

Abrianaos Of suyundan Çoruk'a kadar sıra ile şu çayların adını ve ağızları arasındaki mesafeyi (24) verir :
Ophius (Of) Çayı'ndan Psykros Suyu'na 4 mil
Psykros'tan Kalos(İyidere) suyuna 4 mil
Kalos'tan Rhizios (Rize) Suyu'na 16 mil
Rhizios'tan Askur Suyuna 4 mil
Askuros'tan Adineos Suyuna 8 mil
Adineos'tan Kordyla Suyuna 13 1/3 mil
Kordyla'dan Odeinos (Atina=Pazar) Suyuna 10 2/3 mil
Odeinos'tan Prytanis Suyuna  5 1/3 mil
Prytanis'ten Pyksites Suyu'na 12 mil
Pyksites'ten Arhabis (Arhavi) Suyuna 12 mil
Arkhabis'ten  Apsaroh Suyuna (Khopa) 8 mil
Asparos'tan Akampis (Çoruk) ırmağına 2 mil

III. SAKALAR'IN HORASAN KOLUNDAN GELEN ARŞAKLILAR VE HRİSTİYAN OLUŞLARI

M.Ö.401-400 yılında, şimdiki Musul bölgesinden Trabzon'a gelen onbin Helen askeri'nin artçı komutanı olan Kesenefon, şimdiki Erzurum, Erzincan ve Gümüşhane kesimlerinde, Skytler/Sakalar'dan usta madenci ve çelik yapımını Yunanlılar'a öğrettikleri bilinen Khalybler'in, Perslere (25) tabi olmayıp müstakil yaşadıklarını; Çoruh boyundaki Hesperitler (İspir'de adları yaşayanlar) ile aynı soydan olup, Phasianlar'ın (26) bir Satraplık idaresinde bulunduklarını belirtir.

Makedonyalı İskender'in haleflerini Kuzey Agganistan'daki Baslkh/Bakteryadan başlayarak Horasan'dan kovan Sakalr'ın Daha kolundan Para boyundan çıkan Arşek (Arsakes, 250-247) ve halefleri, hep Türkçe "pars ile ayı karması yırtıcı anlamına gelen Arşak ünvanını kullanıyorlardı. Bu yüzden Yunan ve Roma kaynakları dillerinde "ş" sesi olmadığından bunları "Arsakid" ve sonraki İran kaynakları "A(r)şakaniyen" ve istiklal kazandıkları Horasan kesimindeki Partiya'ya göre de "Parhian/Partlılar" diye anılıyorlardı.Bunlar Dede Korkut Oğuznamelerinde "Bayandur/Bayındur" diye gösteriliyor. VIII.Arşaklı olan I.Mitridat (174-136), bütün İran ve Irak hakimi iken, şimdiki Azerbaycan (Atropatakan) ülkesini de alıp, başkendi Hamadan'a bağlamıştır.

X.Arşaklı II.Mitridat (123-88), doğuda Afgan ve Hind'in bir kısmını fethederek, 12o yıllarında batıya yöneldi: Pers soyundan Armenya yukarı ülke kralı ve Romalı tabi Artaksiyaslılar'ın Yukarı Aras ve Kür boyları ile Fırat'a kadarki yerleri aldı ve Kafkasların kuzeyini bile kendisine tabi kıldı. Bu sırada Süryani Mar Abas Katina'ya izafe edilen kronike göre, Hazar Denizi batısında yeni fethedilen yerlere Val Arşak adlı kardeşini Uç Beği tayin etti. 

Armavir/Artaşat'ı merkez edinerek (27) ülkesine düzen veren Val Arşak, Pot ülkesinide itaat ettirdi Giresun-Rize arasınıda aldı ve Kafkaslar kuzeyinden asi ahaliden "Vunt (Balang) Bulgar" dan bir kolu getirtip, Yukarı Basen'de denilen şimdiki Kars yaylasına yerleştirdi. Val Arşak'ın oğlu Arşak'da yendiği Pontluları baskı altında tutmak için, Kafkas Geçitleri ötesindeki Bulgarlar'dan kalabalık bir kolu (28) Balkar'ı ülkesine getirterek, buğdayı bol düzlüklere Bayburt çevresine ve Çoruk solundaki dağlara yerleştirdi. Bu yüzden Bayburt İŞspir kuzeyindeki sıradağlara, günümüze kadar "Balkar" ve hece kayması ile "Barkal" ve buradan güneye esen yağmur bulutları getiren rüzgara da "Barkal Yeli" denilegelmektedir. Rize'de Hemşinlilerin en güzel dağları, Barkal dağındadır.

İlk Arşaklılar hakimiyeti çağında merkezi Tiflis, kuzey yanındaki Metakhanata olan İber (Gürcistan) ülkesinde, Birinci Arşaklılar sülalesi (M.Ö.93-33) kurulmuş ve bunlardan II.Kral Artek (M.Ö.81-65) 66 Aralık günü Roma serdarı Pompeusun ordusu Orta Kür boyunda kışlarken, 60 bin yaya ve 22 atlı ile hücum etmişti (29). Appianos'ta (30)  "Artokes" denilen Artok'un adı, 9 ay 10 günden artık bir müddette doğan anlamına, erken doğanlara "Çabuk" denilmesi gibi Türkçe "Artuk"tan işbaret oluşu çok değerlidir.

Yirmi yıllık (M.Ö.77-57) "Fetret Çağı"nı atlatınca yeniden güçlenen Artuklular I.Orod (57-37) başa geçince Romalıları Mayıs 53 de Haran kesiminde yenerek Fırat'a kadarki yerleri ve Suriyeyi ellerine geçirdiler. Bu sırada 56-63 arasında yeniden Çoruk boyları ve Rize bölgeside, onların eline geçti. Arşaklı Romalı rekabeti, M.S.51 yılına kadar Doğu Anadolu'da süregeldi. Sonunda, XXII. Arşak unvanlı I.Vologas/Balaş (51-75) Romalıları yenip, Armenya'dan uzaklaştırınca, başkenti Kars Iğdır ovasında olan ve Romalılara karşı bir uç beğliği şeklinde kurulan Küçük Arşaklılar (52-428) sülalesi kuruldu. Bu arada, Küçük Arşaklılardan bir kol, (186-265) tarihleri  arasında 80 yıl Gürcistan'a hakim olup İkinci Arşaklı Sülalesini kurdular.(31) Arşaklılar'ın kralı As Pagur (262-265) ile yiğit delikanlı oğlu Mirian'ın destanı, 
Dede Korkut Kitabı'nda, Bgul oğlu Amiran Boyu diye anılmaktadır.

Küçük Arşaklılar'ın ikinci hükümdarı Ardaşes/Aksidaros (110-113), kasaba ve ekin yerlerinin hudutlarını belirterek çizdirttiği gibi, ülkesinin hudutlarını işaret direkleriyle belirleyerek; dağlara, vadilere ve ovalara yerleştireceği birçok yabancıları getirterek, ahalisini çoğaltmayı gözetmişti. İlk Partlı hükümdarı Arşak (M.Ö.250-247) tarafından getirtilerek, İran'da Hamadan topraklarına koruyucu olarak yerleştirilerek gittikçe yükselen "Manua" adlı pehlivan yapılı yiğidin uruğunu 360 yıl sonra Ardaşes, tatlılık ve taltif ile getirterek onlara köyler ve araziler vermişti. Revan kuzeyinde, merkezi Oşağan kalesi olan Alagez dağı ile Gökçegöl arasına yerleşen bu uruğa geldikleri Hamadan bölgesine göre "Amad Uni" (Hamad Hanedanı) denilmeğe başlandı. Ancak, bazı İranlılar, onların ilk beybeğine göre bugün bile Manuan (Manuanlar) diya anarlar (32). İşte bu Horasanlı  Türkmenler, sonradan ateşe tapan Sasanlı İran baskısından kaçarak, Bizans idaresindeki Rize bölgesine (626 yıllarında) gelip, "Hemşen/Hemşin" bölgesine yerleşerek, adlarını bölgeye vereceklerdir.

"Yeryüzünde Hristiyanlığı ilk devlet dini olarak benimseyen" Ateşe tapan/Zerdüşti İran baskısına karşı manevi bir güç kazanan, Küçük Arşaklılar idi. Arşaklıların tahrta geçmeyen kolundan Horasan'daki "Suren Pahlav" hanedanında Prens Anak'ın oğlu (Bu ad Türkçe olup, bugün Tarsus'da 20 kadar Türkmen ailaesinin "Anakoğlu" diye anıldığı biliniyor) bebk iken Ağrı Dağı yanından Sütanası-dadısı tarafından Roma toprağı Kayseri'ya 252 yıllarında götürülerek, orada gizlice Hristiyan terbiyesi ile büyütülüp, rahip yetiştirilmiş ve "Grigor" adını almıştır.

Romalılar'ın yardımıyla ataları Küçük Arşaklılar ülkesini Sasanlılar'dan kurtaran III.Tiridat (286-330), kendisini  dönük (33) hastalığından, incil okuyarak iyileştiren ve insan kılığına dönüştüren bu Anak oğlu Aziz Grigor'un minnettarı olarak, 301 yılı baharında vaftiz edilip, Hristiyan oldu. O yaz yapılan onaltı boybeği/satrapın katıldığı dernekte hepsi çağın amentüsüne göre hak dini olan Hz. İsa dinini  gönülden benimsediler. Böylece, o yıl ülke resmen Hristiyan oldu. III.Tiridat'ın Roma'dan getirdiği katibi  Agathangelos'un yazdığına göre, kısa zamanada Hz. İsa dini, herbiri bin ve onbin askere sahip bu beğlerin bölgesine dönmelerine müteakip, Torkom (Türkmen/Oğuz) ırkı tarfından benimsendi.  Satala (34) şehrinden Khaldik ülkesine, sonra Kalarçtan (35) Mesagetler'in hududuna (36), Alanlar'a, Kaspiler (37) ve Amid (Diyarbakır) şehrine, Medzpin (Nusaybin)'e varınca yayıldı (38).

"Lazlar/Çanarlar üzerine Bir Tarih araştırması" adlı tebliğimi, Eylül 1970 deki "VII.TÜRK TARİH KONGRESİ"ne sunmuştum. 1972 de ankara'da basılan bu Kongrenin Bildiriler kitabının 1.cildinde (s.420-445) 26 sahife halinde basıldı. Bir fotokopisini Rize Halk Kütüphanesine takdim edeceğim. "Hemşinli/Hemşinliler üzerine, 1952 yılından beri araştırma yazılarımı yayınlamaktayım. Sonucu makalem, Mart 1986'da basılan "RİZE'NİN SESİ" dergisinde, üç kaynak haberinin tercümesi özeti ile ilgili olup yayınlandı. Her iki Türk uruğunun aslı nereden geldiğini ve Rize bülgemize gelişlerini özetle arz edeyim.

Türkler'in "sarı saçlı, gök gözlü" sarışın ve kumral Kıpçaklar kolundan gelen Lazlar'ın ataları, ikiz adlı olarak tanınmıştır: ALAZAN= Alazlar/LAZLAR, ÇANARLAR M.Ö.V.yüzyılda Karadeniz kuzeyinde Saka/Skyt (İskit) adlı büyük bir Türk uruğunun ülkesini gezip görmüş olan Heredot (IV, 17), Karadenize kuzeybatısından karışan Hypanis ırmağı ortalarında, İskitler'in ekincilikle uğraşan Alazon (Alazlar) bnoyundan bahseder. Kartlis Çkhovreba'da miladdan önceler şimdiki Şirvan Doğu Gürcistan arasında öteden beri hudut sayılan ve Kür ırmağı soldan karışan Alazan çayı ile onun sağ kolu Yor/Kabur çayına da aynı adı vererek, her ikisine "İki Alazan" denmektedir. İslam kaynakları, bu ikiz çayın yukarılarındaki savaşçı yerli ahaliyi (Arapça'da "Ç" sesi omadığından Sanariye ve Ermenice kaynaklarda da Çanar'k (Çanarlar) diye gösterir. M.S.23-79 yılları arasında yaşayan Romalı Plinius (41), Karadeniz'in doğu kıyısında Phasis/Faş (42) ırmağı yukarılarında "Laz'lar" (Laz'oi) adlı bir kavmin yaşadığını bildirir. 131 yılında Karadeniz kıyılarını gemi ile dolaşıp, konaklıyarak bilgi verdiğini  az önce gördüğümüz Romalı Arrianos, Phasis ırmağı üzerinde Diyaskurya (43) limanına kadar hakim olan "Lazlar" dan ver onların kralı Malasus'dan bahseder.

Bizanslılar, Doğu Karadeniz liman kasabalarına Ortodoks hristiyanlığı benimsetmeye çalışmış ve kısman başarmışlardır. Böylece, biri Kradeniz kuzey batısında Bucak kesiminde, biri Karadeniz'in doğusunda Abaza-Megrel arasında ve biri de Kuzey Azerbaycan'da Şirvan batısında ve İki Alazan boyunda olmak üzere, üç bölgede Alazon/Alazan=Çanar ve Laz kollarının dağılarak yaşadığını görüyoruz. Bunların Karadeniz kuzeyindeki  kolunu, 958 yılında yazılan Khazar Kağanı Yusuf'un ünlü "Mektub"unda, bir Khazar uruğu olarak "Çanor" diye anılmaktadır. Rize kesimindeki  bizim Lazlar, Karadeniz'in doğusundaki koldan buraya gelmişlerdir. Onlara komşuları Gürcüler "Çan" ve Faş/Riyon ırmağı kaynaklarındaki "Suvan" denilen Dağ Gürcüleri ise "Çanar" adının bozulmuşu olarak "Zanar" deyimini, hem Lazlar, hemde ön göçerek boşalttığı bölgenin adı olarak kullanmaktadırlar (44). 

Böylece, Faş/Riyon boyundaki Çanar/Lazlar'ında ikiz adına işaretten sonra, neden eski "Alaz" adının kısalarak "Laz" biçiminde söylenmesinin izahına geçelim. Kafkas Sıradağları ve çevresi yerlilerinin dilinde, yabancı adların başındaki sesleri yutma alışkanlığı vardır. 430 yılından beri milli alfabesi bulunan Kartel/Gürcüler, bu alışkanlık yüzünden:
Aran'a Ran, Araks ırmağı (Aras) için Rakhs, erkek adı Amiran'a miran, Aşot'a Şot/Şota, Arat'a Rat; Ermenice'de de Gürcistan'ın eski adı İber'e Ver (Gürcistan yerine Vırasdan), Aristak'a Ristak; Dağıstan'da Oğuznameler'de ılak/ilek diye anılan madenci/kuyumcu Türk uruğu Lezgilerin atalarına, Yunanca kaynaklarda bile (45) Lak/Leg denilmesi gibi, bizim Alaz'da ilk sesi yutularak Laz olmuştur.

Öteden beri Türkiye'yi bölüp parçalamayı gözeten Ruslar ve onlar'da yardımcı olup, kendilerine pay çıkarmayı gözeten Gürcüler: "Lazlar'ın Müslüman Gürcü ver Megrel cinsinden olduğu" yalanını, ansiklopedilere ve mektep kitaplarına yazmışlar; ağızdan  propoganda edegelmişlerdir.Bunlara verilecek ilmin susturucu cevabı, özetle şunlardır:

a) Faş/Riyon boylarından, 562 yılında Bizans toprağı Çoruk ağzı soluna göçen Lazlar/Çanarlar, eski yurtlarında Beğlik kurarak yaşarken, efendileri oldukları Megerel kavminden kelime alış verişi yapmışlardır. Türkçemizde Ermeni hizmetkarlarından Erzurum ve Kars'ta sözleri: akhbun, pulul, hagos, Rumcadan: gübre, balık ve sebze adları gibi.

b) Bütün Karadeniz ülkelerinin en ahlaksız-hırsız ve tenbel kavmi olup,-bağışlayınız- 1555 de onların kendi karı ve kızlarını peşkeş çektiklerini, çocuklarını esircilere sattıkları, papazlarının bile kilisede hırsızlık ettiğini Avusturya Elçisi Busbeck'in  "Türk Mektupları" kitabında ve Venedik, Ceneviz gemicilerinin raporlarında, Katip Çelebi'nin "Cihannuma" kitabında görmekteyiz. Tıpkı, 1921 de Batı Gürcistan Müslümanıyız diye göçüp, Artvin'de gezginci dolaşan "Karaçadırlılar" gibi.

Namus üzerine, evladına dokunulması bahsinde adam öldüren ve "kan davası" bile  güden, çalışkan, doğru ve namuslu Lazlar'ın Sosyoloji ilmi bakımından, tam tersleri olan Megrel Gürcüleri soyundan gösterilmesi, bir iftira ve düşman propogandasıdır.

Bilindiği gibi LAZLUK, batıda KEMER'den başlar ve doğuda ÇORUK'ta biter. HEMŞENLİLER'e gelince, az önce Horasan'dan M.Ö.250 yıllarında beylerbeği Mauna ile Hamadan bölgesine muhafız Türkmenler olarak gelen; oradan Küçük Arşaklı hükümdarı Ardaşes tarafından110 yıllarında saygı ve özenti ile getirtilip, Gökçegel Akagez dağı arasına yerleştirilince, Hamadan'dan gelişlerine göre "Amad Üniler" adıyla anılan kabile, tabiatıyla, 301 yılında, Türkmen Dedesi Horasanlı Prens soyundan Arşaklı Aziz Grigor'un eliyle, çağın "Halk Dini" sayılan Hz.İsa dinine girmişlerdi. Fakat anadilleriTürkmen/Oğuz ağzını unutmadıklarından, Rize'nin doğu kesimine göçerken de yeni adlarının Türkçe olduğunu görüyoruz. Bu uğurda, elimizde iki rahibin yazdığı Ermenice Kronik haberi var:

a) Muş'daki Çanglı Kilise papazı Mamikonlu/Hohanes (V.Bab) 628 de biten "Daron Tarihi"nin (46) sonunda diyor ki: Bizans Kayseri Herakliyus Sasanlı Şehenşahı II.Khovrov'a savaş açtığı sırada 626 yılında, Gürcü Beği Vaştyan'ın Çoruk'u geçerek Balkar Dağları  kuzey yamacındaki Dampur denilen şehri yaktığından, onun kızkardeşinden doğma yeğeni Amadunili uruğu beği "Hamam" bu şehri yeniden imar ederek, kendi adını verip Hamamşen (Hamam Abad/Hamam'ın şenlendirdiği) dedi. 

b) Kronikini 788 yılında bitiren Gevond (Leonce), Divinde bulunduğunda, eserinin sonunda (Yukarı ki haberi, 160 yıl sonra imiş gibi göstererek şöyle diyor: 
Yağmalanıp yoksul düşen çoluklu çocuklu onikibinden çok kimseler, boybeğleri Amatunili Hamam'ın öncülüğünden göçüp kaçarak Kol (Göle) üzerinden Tayk (Oltu Narman) bölgesine vardılar; oradan da, kuzeybatıdan akarak Egeristan (Eceristan/Acar)'a Pont Denizi'ne (Karadeniz'e) karışan Akapsis'i (Çoruk'u) geçtiler. Bunu haber alan Bizans Kayseri IV.Konstantin (780-797), onları ülkesine yerleştirerek, verimli topraklar verdi (bu haber, Hopa'nın koyuncu Hemşenlerine ait gözüküyor).

V. SELÇUKLU FETHİ ve ÇEPNİ TÜRKMENLERİ'NİN YERLEŞMESİ (1080)

Bilindiği gibi, II.Selçuklu Sultanı Alparslan (1063-1072), 1064 de Bizanslılar'dan Ağrı Dağı çevresi ve Kars ili bölgesini fethetmişti. 2.Batı Seferinde ise, Tiflis'i Arap Caferoğulları Emirliği'nden Ahıska ve Ardahan ile Ardanuç çevresinide 1068 yılında almıştı. 3.Batı Seferinde Alparslan 1071 Malazgirt seferiylebütün Doğu anadolu'yu bu arada Erzurum, Gümüşhane ve Erzincan bölgelerini fethetmişti.

Sultan Melikşah (1072-1092) çağında Selçuklular, Danişmendli Emir Ahmed başbuğundaki ordusu ile, Bizans'ın müttefiki ve sağkolu sayılan Apkaz Gürcitan kralı ve Bizans Kuropalatı II.Giorgi'nin kalabalık ordusunu, Posof 'u Güney kısmındaki "Kwel" (Kolköyü) savaşında 24 Haziran 1080 günü yenerek, büyük zafer kazandı. Bu yüzden, bütün Çoruk beyleri ile birlikte, Acara-Rize-Trabzon bölgeleride fethedilip, Karadeniz kıyıları elegeçirildi. Batı Gürcistan'da Kutayis bölgesi bile alındı. Kartlis Çkhovreba'nı kaydına göre: 
Bu "Büyük Türk Zaferi" üzerine, Türkistan'dan göçüp gelen Ebu Yakub ve İsa Böri başçılığındaki yerleşecek yurt arayan çok kalabalık Türkmenler, develeri, at yıkıları ve koyun sürüleriyle birlikte bu yeni fethedilen bölgelere gelip yerleştiler (47). İşte bu sırada, atalardan gelen bir rivayete göre 80 bin obalı Türkmen Çepniler de bu sırada Trabzon bölgesi ve çevresine gelip yerleştiği anlaşılıyor. Çepniler gibi, Danışmend Eli'ne bağlı Kürtünlüler'in de bu 1080 Kol Zaferini müteakip gelerek Harşit çayı boyuna yerleştiklerini sanıyoruz.

Ancak, türkiye Selçuklularının ilk başkenti İznik'i alan Birinci Harçlılar Ordusu'nun 1096 yılında Anmadolu'ya girmesi sırasında yeniden canlanan Bizanslılar, bundan sonra donanma ile gelerek, eski Trabzon Valisi Gabras Teodor idaresindeki kuvvetleri ile, 1098 yıllarında, Türklerin Trabzon Emiri olup, Çoruk ağzı'na kadarki  yerleri de hükmünde bulunduran Sülü Beğ den, Trabzon şehri ve çevresinmi zaptettiler. Bundan sonra, denizden takviye alan  Trabzon ve doğu ile batısındaki iskele kasabalarda bulunan Bizanslılar'ın köylere ve yaylalara yerleşmiş bulunan Türkmenleri buralardan uzaklaştıramadıkları, sonraki  kaynak haberlerinden anlaşılıyor.

1084 Kol Zafer'nden sonra, Apaz Kartel/ Gürcistan Krallığı, küçülüp, merkezi Kutayis olmuş ve Selçuklulara haraç vererek tabi kılınmıştı. Başta Kiyef'teki olmak üzere, Rus Knezlikleri/Beğlikleri önünde yenilerek, Kardeniz kuzeyinden çekilen, "sarı saçlı, gök gözlü ve insan güzeli" tipindeki sarışın KUMAN/KIPÇAK Türkleri, Azak Denizi ile Kafkas  sıradağları arasına çekilmişlerdi. Yeni Apkaz Kartel Kralı II.Giorgi oğlu IV.David 1096 veya 1098 yılında, "Kıpçaklar Hükümdarı Şar Khan oğlu Atrak2ın kızı Gurandukht ile evlenmişti. Bu yüzden Sultan Melikşah'tan sonra oğullarının (1099-1103) taht kavgaları ile Selçuklular'ın sarsılıp zayıflamasını fırsat bilen IV.Davit kaynatası'nın milletinden yararlanmayı düşündü. Bu sırada Mart 1118 de İsfahan tahtına 13 yaşında Sultan Mahmud geçince, Büyük Selçuklu Devleti de ikiye bölünmüştü.

O, nüfusları çok yiğit savaşçı ve cin atları ile çabuk koşan Kıpçak milletinin, hem komşuluk, hem de yoksullukları yüzünden, kendi ülkesine getirterek, onlardan kurulacak ordularla istiklale kavuşup ve Kür ile Çoruk boylarını zaptetmek üzere, Atrak Han'a elçiler gönderdi. Böylece, 1118 yılında, Tiflis kuzeyinde ve Kazbek Dağı doğusundaki Daryal geçidinden topluca göçüp gelen Kıpçaklar aileleriyle birlikte iyi yerlere yerleştirilip, bunlardan 40.000 seçkin savaşçılar aldı; ayrıca kendisine bağışlanan, çoğu Uz/Torp ve Peçenekler den Karadeniz kuzeyinde tutsak alınan genç tutsaklardan oluşan 5.000 seçkin ve yorgunluğa dayanıklı kölelerden, kandi hâs ordusunu kurdu. Böylece, 40.000 artı 5.000, 45.000 güçlü Kıpçak ve onların kölesi Türk askerleri sayesinde, 1122 de Tiflis, 1124 de Arpaçayı boyları ve İspir ile Bayburt dışındaki bütün Çoruk havzası, Irak Selçuklularına bağlıTürk Emirliliklerinden alınarak, gönülden (Ortodoks) Hristiyan olmayı hızlandıran Kıpçaklar'a yurt olarak verildi.

Apkaz Kartel/Gürcistan Kralı ile III.Giorgi (1156-1184) çağında, 1177 yılında eski ocaklı Başkumandanlar hanedanı Orbelyanlar'dan bu makam alındı ve Kıpçaklardan Kubasar (48) adlı Beğe verildi. 1184 de Kraliçe Tamara (1184-1212) Başkumandan Kubasar ve onun Kıpçaklı askerleri sayesinde, ilk Kraliçe olrak tahta geçebildi. Ancak, az sonra Kubasar Beğ, yaşlılıktan uğradığı nüzul yüzünden ayakları ve dili tutulunca, Başkumandanlık ve onun malikanesi Loru şehri ile çevresi ondan alınarak Koluuzunoğlu ailesinden Sargis'e verildi. 1195 de Kafkaslar kuzeyinden "Yeni Kıpçaklar" gelince, onlara da Tamar çağında, Eski 1118 yılında göçüp gelen Kıpçaklar'ın yurtlarından yerleşecek yerler verildi. İşte bu yüzden, eski Başkumandan Kıpçaklı Kubasar'ın ailesi ve akrabası göçerek, Rize bölgesine geldiler. Bugün bile, sarışın ve gök gözlü olan ve içlerinden bir de  İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlüğpü yapan değerli bir Profesör çıkan "Kum-Basar" adlı kalabalık Rizeli aileler, 1195 yılından az sonra, o zaman Bizans idaresindeki Rize kesimine gelen ve 1461 Osmanlı Fethi'nden sonra Müslüman olan soylu Kumbasar hanecanına mensupturlar (49).

Apkaz Gürcistan Kraliçesi Tamar/Tamara, IV. Haçlılar Ordusu 1204 yılında İstanbul'u işgal ederek Bizans devletini yıkıp, yerine Lâtin Devletini kurınca, oradan donanma ile kaçan ve kendine sığınan akrabasından Kominoslu I.Aleksis'e, Kıpçaklı ordusu ile yardım ederek, onun Nisan 1204 de, Trabzon İmparotorluğu adıyla yeni  bir devlet kurmasını temin etti. Bu sırada Rize ve Trabzon bölgesine, Kıpçaklı askerlerden  bir çok aileler gelip yerleştiler (50).

VII. TURABOZAN TEKFURLUĞUNUN KOMŞU TÜRKMEN BEĞLİKLERİ İLE İLİŞKİLERİ, SELÇUKLULARA ve FETİHTEN ÖNCE OSMANLILARA HARÇ ÖDEMESİ

1214 yılında Sinop şehri ve  limanını Selçuklular'a bırakan yenik Trabzon İmparatorluğu, Derdem Korkut Kitabı'nda ve Türk kaynaklarında, ancak komşu Türkler'e harac veren ve Komninoslu Prensesler ile Türkmen Beğlerini evlendirerek yaşayabilen bir "Takfurluk" Beğlik sayılmıştır. Giderek ancak Giresun,Trabzon, Rize kesiminden ibaret Karadeniz kıyılarını elinde tutabilen Komninoslu Takfurluğu, doğu ve batısı yüksek surlarla çevrili ve kale yıkan Fatih Sultan Mehmed'in topları icad edilmezden önce, savaşla alınması imkansız Trabzon şehri'nin müstahkemliğinden  varlığını koruyabiliyordu. Şehre yerleşen ve İran üzerinden gelen ticareti ellerine geçiren Venedikli ve Cenevizli İtalyanlar'da aldığı gümrük payı ile geçimini sağlıyordu. Kırlık yerlerde ve kaleler dışında yaylalarda ise Türkmen obaları ve rize dahil daha çok Çepniler yaşıyor ve hakim durumda idi.

Melik adlı bir serdar sayesinde Bayburt üzerinden gelerek Maçka yoluyla Trabzon'a varan bir Selçuklu ordusu 1228 yazında şehrin surları önüne varmıştı. Surlara kapanan takfur askereleri dışarı çıkmadıklarından geri dönüldü. Selçukluların 1243 de Cengizliler ile yaptığı savaşta,Takfurluk ordusuda , tabilik esasına göre yardıma gelip, cenge katılmıştı. Ancak, Selçuklular yenilince, Takfurluk 1244 de Cengizliler'e haraç vermeğe başladı. Bölgedeki kalabalık ÇEPNİLER, devlete vergi vermeyip, savaşta Selçuklu ordusuna asker vermekle yükümlü idiler. İlhanlılar:'dan güç alarak 1264 de Sinop üzereine ordusuyla yürüyen Takfur II.Andronikos'u Trabzon-Giresun Çepniler'i engelleyecek derecede kalabalık ve kuvvetliydiler.