Rize ve Rize’ye bağlı yerlerin insanlarından olup Osmanlı İmparatorluğu’nun devlet teşkilatında görev alan devlet adamlarından bir kısmının yer aldığı bu çalışma ile Rize’nin kültür ve tarihine bir katkıda bulunmak istedik. Bu çalışmada yeralan insanlar, sayıları yüzleri geçen Rizeli devlet adamlarından sadece bir kaçıdır. Günümüzde ilimle uğraşan, devlet kademelerinde görev alan hemşehrilerimize bir küçük hediye anlamındadır.

Çalışmanın kaynağını Sicill-i Osmanî adlı Osmanlıca kitap oluşturmaktadır. Bu eserde yaklaşık olarak 15.000 kişi taranmış ve bunlardan Rizeli olanların kısa hayat hikayeleri alınmıştır.  (Sicill-i Osmânî, Mehmed Süreyya (Osmanlıcadan Çev. Seyit Ali Kahraman), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996) 6 Cilt.)

İsimlerin karşısında hayat hikâyeleri verildikten sonra belirtilen rakamlar Sicill-i Osmanî adlı eserin Osmanlıca cilt ve sayfa numaralarını göstermektedir. Bunların daha geniş bir listesi ile Osmanlıdaki Rizeli din adamlarının da yer aldığı bir ikinci bölüm tarafımızdan hazırlanmakta olan Osmanlı Belgelerinde Rize adlı çalışmamızda bulunmaktadır. Sırasıyla Rizeli Devlet adamlarının hayat hikâyelerini verelim.

Abdullah Paşa: Rizelidir. Çavuşlukdan Beytülmâl emini, 1002 (1593/4) de matbah emini ve sonra 1005 (1596/97) de kapıcılar kethüdası ve sonra beylerbeyi olup Sultan III. Mehmed Han devri sonlarında irtihal eyledi. Oğlu Defterdar Hasan Paşa'dır. Cilt ve Sahife No: (III/365)

Abdülkerim Efendi: Rizelidir. Müderris ve Manisa müftüsü oldu. 954 (1547) de vefat etti. şer'î ilimlere vakıf ve çok zekî idi. Cilt ve Sahife No: (III/351)

Ahmed Paşa - Pabuççu: Rizelidir. Geldiğinde Vefa hanında bir müddet dikici oldu. Sonra Tersaneye girip tayfa oldu. Seyyid Ali Kapdanın Boğaz Muharebesinde yararlığı görülüp 15 sene Tersane çavuşu oldu. 1241 (1826) Vak'asında sadakat göstererek Tersane başağası oldu. 1243 (1827/8) de Tersane kethüdası ve ardından kapıcıbaşılıkla Galata nâzırı olup Ramazan 1244 (Mart 1829) de mîrimiran rütbesiyle kapdan-ı derya oldu ve müteâkiben vezirlik verildi ki, düşmanın Boğaza düşen bir gemisini tutmuştu. Hafakan hastalığından 6-7 ay hasta yatıp 12 Zilka'de 1245 (5 mayıs 1830) de vefat eylemiştir. Yaşı yetmişe varmış, gayretli, sâdedil bir cesur bir adam idi. Eyüp'de Mihrişah Sultan Türbesi bahçesine defnedildi. Cilt ve Sahife No: (I/289)

Âsım Mustafa Efendi: Trabzon'da Rizelidir. Drama Nazırı İsmail Ağa'ya damat oldu. Şaban 1265 (Temmuz 1849) de Kürdistan mollası ve sonra Bosna Meclisi azası olup Zilka'de 1266 (Eylül 1850) da Mekke payesi, Zilhicce 1268 (Eylül/Ekim 1852) de İstanbul payesi, şevval 1247 (Mayıs/Haziran 1858) de İstanbul kadısı, şaban 1275 (Mart 1859) de Anadolu payesi, 1 Zilka'de 1281 (28 Mart 1865) de Anadolu kazaskeri ve Zilhicce 1282 (Nisan/Mayıs 1866) de Rumeli payesi oldu. 1 Safer 1283 (15 Haziran 1866) de vefat eylemiştir. Karacahmet'de medfundur. Âlim, fâzıl, müdebbir idi. Oğlu Ahmed Beydir. 2. oğlu eski Galata kadısı Sadeddin Efendi'dir. Cilt ve Sahife No: (III/383)

Emrullah Efendi: Rizelidir. Bir müderris olup Zilhicce 1013 (Nisan/Mayıs 1605) de öldü. Âlim ve derviş huylu idi. Cilt ve Sahife No: (I/400)

Hamîd Mehmed Efendi,Yazıcızade: Rizelidir. Hemşehrisi sudurdan Debbağzade Mustafa Efendi terbiyetiyle müderris olmuş ve 1238 (1822/3) de vefatında Üsküdar'a, onun yanında defnedilmiştir. Cilt ve Sahife No: (II/259)

Hanefî Efendi: Gerdoslu şeyh Osman'ın oğludur. 1036 (1626/7) da doğdu. 1083 (1672) de Rize müftüsü ve sonra Belgrad müftüsü oldu. 14 Ramazan 1111 (5 Mart 1700) de öldü. Her fende âlim, fakîh, fâzıldı. Cilt ve Sahife No: (II/258)

Hasan Paşa: Rizeli Abdullah Paşa oğludur. Maliyeden yetişip Haleb Defterdarı oldu. 1022 (1613) de Habeş beylerbeyisi oldu ve Haremeyn-i Muhteremeyn kisvelerini iktisaya memur edildi. 1026 (1617) da başdefterdar oldu. 1027 (1618) başlarında azledilip az müddette 2. defa nasbedildi. 1028 (1619) de azledildi. 1030 (1621) da Anadolu beylerbeyisi oldu. Sonra Trabzon beylerbeyisi olup harpde bulundu. 1036 (1627/8) da İran'a esir oldu. Orada öldü. Tedbirli idi. Cilt ve Sahife No: (II/132)

Hasan Efendi, Hattat: Sultan Selim vaizi olup Muharrem 1259 (şubat 1843) da öldü. Devriye mollarından Ayntab mollası Rizeli Hasan Efendi 1260 (1844) tarihinde vefat eyledi. Cilt ve Sahife No: (II/169)

Hüseyin Ağa: Rizelidir. Bostancı olup 1155 (1742) de bostancıbaşı oldu. şaban 1159 (Ağustos/Eylül 1746) de azl ve emekli edildi. Vefatı taşradadır. Damadı Haseki Mehmed Emin Ağa, 20 Rebiülâhir 1200 (20 şubat 1786) de vefat etti. Üsküdar'da medfundur. Cilt ve Sahife No: (II/208)

Mehmed Ali Paşa: Trabzon'da (şimdi Rize'ye bağlı) Hemşinlidir. Hacı Ali oğullarından fındık taciri ve Galata Başağası Hacı Ömer Ağa'nın oğlu olup 1228 (1813) de doğdu. Gençliğinde Pabuççu Ahmed Paşa'ya intisap edip 1243 (1827/8) de hademe-i hümâyûna alındı. Sonra 3. ve 1246 (1830/1) da 2. mabeynci olup 1254 (1838) de Nizip'de Hâfız Paşa ordusunu teftişe gönderildi. 1255 (1839) de Ordunun ric'atinde hazine ile Malatya'ya gitti. Dönüşü, saltanat değişimine rastladığından mirlivalık ihsaniyle bahriyeye gönderildi. Ardından Dâr-ı şûrâ azası ve Zilkade 1256 (Ocak 1841) da Tophane feriki oldu. 10 Muharrem 1260 (31 Ocak 1844) da vezirlik rütbesiyle Tophane müşiri olup Rebiülevvel 1261 (Mart 1845) de Âdile Sultan'la nişanlanıp o sene Recebinde (Temmuz 1845) düğün icra edilmiştir. 6 şaban 1261 (10 Ağustos 1845) de kapdan-ı deryâ oldu. 6 şaban 1263 (20 Temmuz 1847) da azlolunup haftasında Mecâlis-i Âliye'ye memur oldu. 7 Rebiülevvel 1264 (12 şubat 1848) de 2. defa kapdan-ı deryâ ve 16 Rebiülâhir 1265 (11 Mart 1849) de serasker oldu. 16 Receb 1267 (17 Mayıs 1851) de ayrıldı ve birkaç gün geçince Mecâlis-i Âliye'ye memur oldu. O sene şevvalinin 7 sinde (5 Ağustos 1851) 3. defa kapdan-ı deryâ olup 19 Zilhicce 1268 (4 Ekim 1852) de sadrazam oldu. 6 şaban 1270 (4 Mayıs 1854) de 2. defa serasker olup 1 Cemaziyelevvel 1271 (20 Ocak 1855) de azlolundu. Receb (Mart/Nisan 1854) de Kastamonu'ya gönderilip şevval (Temmuz) da döndü. 17 Zilhicce 1271 (31 Ağustos 1855) de 4. defa kapdân-ı deryâ olup 8 Muharrem (18 Ağustos 1858) de azledilmiş ve o sene 13 Rebiülevvelinde (21 Ekim 1858) 5. defa kapdân ve 1277 Zilhiccesinde sonlarında (1861 Temmuzunun başları) ilâveten mabeyn-i hümâyûn müşiri, Rebiülâhir 1278 (Ekim 1861) de izâfeten Tophane ve Mühimmât-ı harbiye müşiriyeti ilâvesiyle serasker kaymakamı oldu. Seraskerin gelişiyle kaymakamlığı sona erdiyse de sene sonunda Hazine-i hassa nezâreti dahi mansıplarına eklendi. 13 Receb 1279 (4 Ocak 1863) da memuriyetlerinin kâffesinden azlolunmuştur. 1280 de Ramazan Bayramı gecesi Mecalis-i Âliyeye memur oldu. Zilhicce 1282 (Nisan 1866) de Meclis-i Vâlâ reisi ve bir saat sonra 6. defa kapdân-ı deryâ oldu ki o gece kızının düğünü dolayısıyla sâhilhânesine teşrif-i hümâyûn şeref-i vuku bulmuştu. 6 Zilkade 1283 (12 Mart 1867) de Umûr-ı Bahriye nezâreti Hakkı Paşa'ya tevcih olunduğundan kapdanlık hizmetinden istifa edip Zilhicce başında Mecâlis-i Âliye'ye memur oldu. 8 Rebilülevvel 1285 (29 Haziran 1868) de bir hayli hasta yattıktan sonra vefat eylemiştir. Eyüp'de Bostan iskelesinde türbesine defnedildi. Sâdık, hayırhâh, cömert ve kerimdi. Sultan'dan Hayriye Hanım-Sultan adında bir yetişmiş kızı oldu. Eski zevcesinden dahi Edhem Paşa ile bir kızı vardır. Gayet yakışıklı, balık etli, uzunca boylu, kimsesizlere yardımcıdır. Bir mektebi ve sair hayratı vardır. Mühürdarı Ali Behiç Bey olup bir hayli sene sonra adı geçen Sultana kethüda olmuştur. Cilt ve Sahife No: (IV-298)

Memiş Ağa, Tuzcuoğlu: Rize vücuhundan ve erbâb-ı servet ve ticaretten olup Muharrem 1227 (Ocak/Şubat 1812) de Batum muhafızlığıyla Canik sancağı verilmiştir. Sonra azledildi. Hazinedarzade Süleyman Paşa garazla bunun derebeyi tarzında olduğunu arzla 1232 (1817) de katledilerek öldürülmesine sebep olmuştur, denir. Yaşı 100 ü geçmiş ahaliye ihsanlı ve hayırlı bir adam imiş. Akrabasından Kadri Ağa dahi sonra sivrilerek Sultan II. Mahmud devri sonlarında katledilmiştir. Cilt ve Sahife No: (IV-513)

Mustafa Efendi -Hacı, Debbağzade: Rizelidir. Müderris, 1211 (1796/7) de Yenişehir Fener mollası, Muharrem 1214 (Haziran 1799) de Mekke-i Mükerreme payesi ve Rebiülâhir 1216 (Ağustos/Eylül 1801) da Mısır ordusu kadısı, 1218 de Medine-i Münevvere kadısı oldu. 129 da Küçük Ali oğlu Halil Paşa ile orada kaldı. Sonradan İstanbul payesi ihsan buyuruldu. 5 Cemaziyelevvel 1224 (18 Haziran 1809) de 2. defa Ordu-yı hümâyûn kadısı olup 25 Zilkade 122 (1 Ocak 1810) de Anadolu payesi oldu. 25 Receb 1225 (26 Ağustos 1810) de izinsiz olarak orduyu terk eylemesi yüzünden rütbesi kaldırılarak taşraya gönderildi ve şevval (Kasım) de bırakıldı. Rebiülevvel 1226 (Nisan 1811) da pâyesi iade olundu. 1227 (1812) de vefat eyledi. Selimiye yolunda medfundur. Âlim, fâzıldır. Cilt ve Sahife No: (IV-462)

Osman Hulûsi Efendi, Rizelizade: Dersiâm ve müderris olup 1234 (1819) de ölmüştür. Karacaahmet'e defnedildi. Cilt ve Sahife No: (III-441)

Osman Azmi Efendi, Sinanzade: Rizelidir. Müderris olup 1242 (1826/7) de öldü. Âlimdi. Süleymaniye'de medfundur. Cilt ve Sahife No: (III-442)

Süleyman Efendi: Rizeli bir müderris olup Zilkade 1128 (Ekim/Kasım 1716) da öldü. Cilt ve Sahife No: (III-72)

Tevfik Mehmed Efendi: Rizelidir. Çeşmîzade Hâlis Efendi'nin damadı olup müderris ve devriye mollası oldu. 15 Muharrem 1292 (21 şubat 1875) de öldü. Edirnekapı'da medfundur. Cilt ve Sahife No: (II-56)

Ahmed Paşa: Lazdır. Yetişerek kapıcıbaşı ve İbrail nâzırı oldu. Safer 1226 (Mart 1811) da Ordu-yu Hümâyuna gönderilip mirahur payesi verilmiş ve asker sevki memuriyetiyle Edirne'ye gönderilmiştir. Kabiliyetini, Hacı Mustafa Ağa adında bir zat devlet müsteşarı İbrahim Re'fet Efendi'ye hatırlatmış, o da Padişaha arzederek 23 Rebiülevvel 1226 (17 Nisan 1811) da birden vezirlikle sadrazam ve serdâr-ı ekrem olmuştur. şaban 1227 (Ağustos 1812) sonlarında azlolunup Bursa'da emeklilikle mukim oldu. Sonra 1229 (1814) da Anadolu, şevval 1831 (Eylül 1816) de Haleb ve sonra Erzurum valisi oldu. Cemaziyelevvel 1234 (Mart 1819) de öldü. Cesur, sabırlı ve saftı. Bursa'da iken Emir Sultan Türbesi'ni yeniden bina ve ihya eyledi. Cilt ve Sahife No: (I/285)

Hasan Dede, Hacı: Lazdır. Aziz bendesi olup mazınnedendir. 1201 (1787) de Bursa'da öldü. Pınarbaşı'nda medfundur. Yaşı 100'ü geçmiştir. Cilt ve Sahife No: (II/158)

Hasan Hilmi Efendi: Nakşibendî meşâyihinden olup 1248 (1832/3) de öldü ve Unkapanı'na defnedildi. Lâleli Camiinde meşhur vaiz Laz Hasan Efendi 1244 (1828/9) de atıyye-yi şahaneye mazhar olup 5 Rebiülâhir 1249 (22 Ağustos 1833) da vefat eyledi. Sultan Bayezid civarında defnedildi. Seksenlik fazıl bir pir idi. Cilt ve Sahife No: (II/169)

İsmail Efendi: Laz Mehmed Ağanın oğludur. Müderrislerden olup Zilka'de 1099 (Eylül 1688) da evinde öldürülmüş olarak bulunmuştur. Güzel haslet sahibi idi. Cilt ve Sahife No: (I/354)

Mahmud Efendi, Laz: Vak'anüvis Enverî Efendi'nin damadıdır. Yetişip Dârüssaâde ağası yazıcısı oldu. Sonra hâcegânlıkla 1228 (1813) de küçük evkaf muhasebecisi ve mansıpları devrederek 1236 da Hadice Sultan kethüdası, 1239 da süvari mukabelecisi ve sonra Beyhan Sultan kethüdası olup Cemaziyelevvel 1240 (Ocak 1825) da yeniçerilerin bir itaatsizliğinde eli olduğundan sürüldü ve katledildi. Cilt ve Sahife No: (IV-331)

Mehmed Paşa, Karagöz: Lazdır. Kara Murad Paşa'ya kethüda olup sadâretinde kethüdası ve Bilad-ı hamse kapı kethüdası oldu. Sonra azledildi. 2. defaki sadâretinde yine kethüdası ve ardından defter emini oldu. Sonra paşalık verildi. Cemaziyelevvel 1066 (Mart 1656) da vefat etti. Silisrikapı'da medfundur. Oğlu ricalden Ebûbekir Bey'dir. Cilt ve Sahife No: (IV-167)

Mehmed Paşa, Karagöz: Lazdır. Yetişip Kara Mustafa Paşa kethüdası olup şaban 1058 (Ağustos/Eylül 1648) de yeniçeri ağası oldu. 29 Zilhicce (14 Ocak 1649) de ayrıldı. Muharrem 1059 (Ocak/şubat 1649) da vezirlikle Diyarbakır valisi olup azilden sonra Burnazen Mustafa Paşa'nın 4 saatlik sadâretinde 1066 (1656) da başdefterdarı olmuştur. Cemaziyelevvel 1066 (Mart 1656) da azledildi ve Zilhicce 1066 (Ekim 1656) da vefat etti. Cilt ve Sahife No: (IV-169)

Memiş Paşa: Lazdır. Yeniçerinin 25 Odasına mensup olup beşe'lerden iken Muharrem 1201 (Kasım 1786) de mîrimiranlıkla Niğde mutasarrıfı ve şevval 1201 (Temmuz/Ağustos 1787) de Köstendil mutasarıfı oldu. 1202 de harbe sevkle 23 Zilhicce 1202 (24 Eylül 1788) de hizmetlerinden dolayı vezâret ihsan buyuruldu. Safer 1203 (Kasım 1788) de Nemçe muharebesinde şehit oldu. Cilt ve Sahife No: (IV-512)

Memiş Paşa: Laz Ahmed Paşa'nın yeğenidir. Onun sadâretinde kapıcıbaşı ve sonra mîrimiran olup 1237 (1822) de Yenişehir cihetinde harpte bulunmuştur. Sonra Karahisar-ı Sahib mutasarrıfı ve şevval 1240 (Mayıs/Haziran 1825) da Adana beylerbeyisi olup 1242 tarihinden sonra ölmüştür. Cilt ve Sahife No: (IV-514)

Mustafa Ağa, Hacı: Lazdır. Tunus efradından olup 27 şevval 1066 (Ağustos 1656) da Tunus beyi oldu. 1075 (1664/5) yılında azlolunup yerine Kürt Hacı Mustafa Bey olmuş ve 1076 (1665/6) yılında bu da azledilmiştir. Bunlar orada yok oldular. Cilt ve Sahife No: (IV-398)

Osman Efendi: Lazdır. Ömer Vasfi Efendi oğludur. 5 şevval 1250 (4 şubat 1835) de öldü. Üsküdar'da babası yanında medfundur. Hattattı. Cilt ve Sahife No: (III-444)

Ömer Vasfi Efendi: Lazdır. Enderun-ı hümâyûn hâcesi ve şeyhülhattatîn idi. 15 Receb 1240 (5 Mart 1825) da öldü. Üsküdar'da medfundur. Cilt ve Sahife No: (III-598)

Sâlim Mehmed Efendi: 15 Receb 1249 (28 Kasım 1833) da Lazistan'da, Başköy'de doğmuş ve Dersaadet'de, Kütahyalı İbrahim Efendi'den icâzet almıştır. Huzûr-ı hümâyûn muhatıbı ve nüvvab muallimi, 1296 (1879) da Selânik mollası ve sırasıyla Bursa mollası, 1308 (1890/1) de Haremeyn payesi ve sonra Mekteb-i nüvvab müdürlüğü, 8 ay sonra Bursa naibi ve oradan Mekke-i Mükerreme kadısı olup Muharrem 1313 (Temmuz 1895) de orada vefat eylemiştir. Ömrü boyunca mazuliyet görmemiş fâzıl ve müdebbir idi.

Sâlim Mehmed Efendi: 15 Receb 1249 (28 Kasım 1833) da Lazistan'da, Başköy'de doğmuş ve Dersaadet'de, Kütahyalı İbrahim Efendi'den icâzet almıştır. Huzûr-ı hümâyûn muhatıbı ve nüvvab muallimi, 1296 (1879) da Selânik mollası ve sırasıyla Bursa mollası, 1308 (1890/1) de Haremeyn payesi ve sonra Mekteb-i nüvvab müdürlüğü, 8 ay sonra Bursa naibi ve oradan Mekke-i Mükerreme kadısı olup Muharrem 1313 (Temmuz 1895) de orada vefat eylemiştir. Ömrü boyunca mazuliyet görmemiş fâzıl ve müdebbir idi. Cilt ve Sahife No: (III-5)

Rize'de belli bir süre ikamete mecburiyetle misafir olan Kırım Devlet Adamlarından ikisini de burada ayrıca zikretmek istedik.

Âdil Giray Han:  Çoban Devlet Giray'ın oğludur. Kardeşi Fetih Giray ile önceleri Yanbolu'da idiler, sonra Rize'ye nakledildiler. 1076 (1665/66) da Kırım hanı nasbedilmiştir. 1081 (1670/71) de azl ve vefat etmiştir. Memuriyeti 5 ve ömrü 55 yıldır. şuuru karışık idi. Cilt ve Sahife No: (III/263)

Devlet Giray Han: II.Hacı Selim Giray'ın erşed evladındandır. Nureddin ve 1094 (1683) de kalgay olup 1103 (1692) de azlolundu. Ramazan 1110 (Mart 1699) da babası yerine Kırım hanı olup şaban 1114 (Ocak 1703) de azledildi. Ramazan 1120 (Kasım/Aralık 1708) de 2. defa Kırım hanı olup Safer 1125 (Mart 1713) de azlolunarak Rize'de oturdu ve 1137 şevvalinde (Haziran 1725) de öldü. Cesur ve sert idi. Hanlık müddeti 2 defada 8 sene 5 aydır. Oğlu Bahadır Giray, 1120 (1708) de nureddin olup 1125 (1713) de öldü. Diğer oğlu Hacı Giray da 1143 (1730/31) de kalgay olup sonra ayrıldı ve daha sonra da öldü. Cilt ve Sahife No: (II/341)

Muhammet SAFİ

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Uzmanı