Ülkemiz  çay plantasyon sahaları 1924 yılından sonra Gürcistan’dan getirilen tohumlarla tesis edilmiştir.Çay bitkisi genetik yapısı nedeniyle dış döllenme yapmakta, bunun sonucunda    genotipte sürekli açılmalar oluşmaktadır.

Gürcistan bölgesindeki çay çeşitleri ağırlıklı olarak çin çeşitleri olmak üzere Çin * Hind melezi (Camellia sinensis* Camellia assamica) olup bunlarda kendi aralarında uzun yıllardan beri açılımlar göstererek bölgeye uyumlu çay çeşitleri meydana gelmiştir.(Özbek ve ark,1961  Çelebioğlu ve Sönmez,1973 Ayfer ve ark.,1982 Öksüz,1987)

Çaylıklarımız, Çin varyetesi hakim olmak üzere, morfoloji, kalite  vejetatif,  generatif ve ekolojik şartlara uyum gibi özellikler bakımından aralarında önemli farklar bulunan çok sayıda tiplerden oluşmuştur. Süregelen tabii melezleşmelerden sayısız yeni tipler ortaya çıkmıştır.Tohum ile üretime devam edildiği takdirde, bu şekilde yeni tiplerin ortaya çıkacağı doğaldır. Bu tabii melezleşmenin sonucunda oluşan yeni tiplerin büyük bir bölümü kalite ve verim bakımından düşük değerlere sahip olacaktır. (Çay Tarımını Geliştirme ve Islahı projesi,1976)

Çay tarımında bu hedefi gerçekleştirmek için öncelikle çay plantasyon sahalarında homojen bir ürün normunu yakalamak gerekir. Bu amaçla yapılacak olan çalışmaların başında mevcut çaylık alanlarımızın ıslah edilmesi yoluna gidilmelidir. Bu amaçla bölgemiz ekolojik şartlarına uyum sağlamış, verim ve kalite bakımından üstün özellikler gösteren ve bu özellikleri değişmeyen tiplerin selekte edilerek, bu tiplerden oluşturulacak damızlık bahçelerden, öncelikle çaylık plantasyon sahalarımızda, ekonomik verim yaşını  doldurmuş (50 yaş ve üzeri çaylıklar) verim ve kaliteden düşmüş, çaylık alanların yenilenmesi ile hem kalite ve verim bakımından üstün, hem de standart bir ürün normuna kavuşulacaktır. Bu uygulamayla hem çayımızın geleceği garanti altına alınmış olacak hem de dünya pazarlarında rahatça rekabet edebileceğimiz bir kalite oluşmuş olacaktır.

Şurası muhakkaktır ki kalite ve başarılı bir çay imalatının ilk şartı iyi üründür. Üründe var olmayan bir kaliteyi imalatla kazandırmak olanağı yoktur. Hammadde ile beraber çayın imalat safhalarını bir bütün olarak değerlendirmek gereklidir. (Vanlı,1985)

İşte bu amaçla çay araştırma enstitüsünde 1967-1971 yılında çay tarımını ıslah ve geliştirme projesi adı altında bölgedeki mevcut çay plantasyon sahalarımızdan klonal seleksi yon çalışmalarına başlanmış ve devam edilmiştir. 1973 yılı sonuna kadar çay plantasyon sahalarında 7517 adet tip çay ocağı seçilmiştir.  Bunlardan 3560 adedi beğenilerek Enstitüye getirilmiştir. Çelik tavalarında bu tiplerin, köklenme ve gelişme durumları  gözlenerek   seleksi yona tabii tutulmuştur. Neticede iyi sonuç veren 1086 tip kontrol parsellerinde bırakılarak diğerleri elemine edilmiştir. Daha sonraki yıllarda 1086 tipten en iyi sonuç veren 64 tip seçilerek diğerleri denemeden çıkartılmıştır.1977 yılında verim ve kalite bakımından son seleksi yon safhasını tamamlayan 64 tipten en iyi sonuç veren 7 tip seçilerek damızlık bahçeleri oluşturulmuş ve bu bahçelerden fidan üretimi için çelik alınmış ve Enstitünün sera ve tavalarına dikilmiştir.

Bu tipler;

Yukarıda bahsedilen klonların dekara verimleri ve kaliteleri genelde birbirlerinden farklılık arz etmesine rağmen klonların tümü iyi özelliklere sahip olduğu tespit edilmiştir. Klonların dekara verimleri 1200-1400kg/dk. arasında  değişmektedir. Rize ili çay üretim alanlarında on yıllık ortalama 721kg/dk, Artvin ilinde 497.4kg/dk Giresun ve Ordu illerinde 642.2kg/dk, Türkiye ortalaması ise 647kg/dk olarak gerçekleşmiştir. (Anan,1987b,öksüz,1987)

Kaliteye tesir eden polifenol oranları ise %22civarındadır. Diğer çaylıklarda genel anlamda %17’yi geçmemektedir. Seçilen bu yedi tipin  Enstitümüzün Merkez ve Hayrat fidanlığında damızlık bahçe olarak kurulmuştur.

Tabloda belirtildiği gibi toplam alan bakımından Kömürcüler-1 ve  Gündoğdu-3 yeterli bir damızlık bahçe potansiyeline sahip değildir. Kalan diğer klonlar ise Çay tarımını geliştirme ve ıslah projesinde tatminkar bir seviyede oluşmamıştır. Mevcut durumu ile Enstitümüzde damızlık bahçe olarak toplam kullanılacak ocak sayısı 9000 adettir. Çay tarımını ıslah ve yenileme projesinde bir potansiyel olarak değerlendirirsek, mevcut damızlık bahçelerimizden  her yıl aşı kalemi almak mümkün değildir. Çünkü aşı kalemlerindeki aşı gözlerinin iyi olgunlaşabilmesi için aşı kalemi alınacak ocaklar o yıl Mart ayında verim budaması yapılmalı ve Temmuz ayının ikinci yarısından sonra olgunlaşan aşı kalemlerinden aşı gözü alınmalıdır.

Dolayısı ıle her yıl  damızlık olarak kullanılacak ocaklar teknik olarak verim budaması yapılamayacağına göre en az 3 yılda bir budanma yapılmalı ve bakımına özen gösterilmelidir.

Bu kriterlere göre mevcut damızlık klonlardan yıllık aşı kalemi üretimi  Çay Çeliği ve Aşı kalemi alınacak klonlarda yapılacak işlemler:

-Koltuk altı sürmüş kalemler alınmamalıdır.

-Aşı kalemleri fazla geciktirilmeden yani koltuk altı gözlerde, çiçek gözleri oluşmadan alınmalıdır.

-Klonlardan alınan aşı kalemlerinin  yaprak saplarından kesilerek çeşme suyu ile yıkanıp, sistemik fungusit captan ile dezenfekte edilmelidir.

2- Bir klon çaydan elde edilebilecek aşı kalemi sayısı 10-20 adet

    Budanmış Klon ocak sayısı * bir klondaki aşı kalemi miktarı ortalama :   3000* 17 = 51 000 aşı kalemi

3- Bir çay klonunun verebileceği asgari aşı gözü sayısı
    Bir klondaki aşı kalemi sayısı * bir kalemdeki aşı gözü sayısı : 17 * 6 = 90 aşı gözü

4-  Budaması yapılan 3000 adet klon çaydaki toplam aşı gözü miktarı
    Toplam budanan klon *bir klondaki aşı gözü : 3000  * 90 = 270 000 aşı gözü /yıl
    Sonuç olarak  yıllık 200 – 250 bin arasında aşılı fidan üretme kapasitesi mevcuttur.

Ülkemizde mevcut çay bahçelerinin tamamı melez çay tohumlarından meydana gelmiştir. Melez çay tohumlarının oluşturduğu genetik acılımlar sonucunda, çay plantasyon sahalarında milyonlarca farklı genotip ve fenotip özelliklere sahip, değişik tipte ve özellikte çay ocakları oluşmuştur. Oluşan bu tipler içerisinde, genel dağılımı yansıtan özellikler bakımından iyi vasıfta olmayan   (kalitesiz, verimsiz), çay ocaklarının yanında, iyi özellikler taşıyan (verimli, kaliteli, soğuğa, kurağa, hastalığa dayanıklı vejetasyon periyodu uzun olan) çay ocakların’ da yer aldığı görülmüştür.

Bölgemiz ekolojik şartlarında, farklı karakter ve özellikler kazanan çay tiplerinden iyi özellik taşıyan ve bu özellikleri değişmeyen kalıcı olan tiplerin, hangi özelikleri taşıdığı tespit edilerek (verimli, kaliteli, soğuğa dayanıklı, kurağa dayanıklı, hastalığa dayanıklı, vejetasyon periyodu uzun) her birinin genetik özellikleri belirlendikten sonra,  mevcut çay plantasyon sahalarımızda, özellikleri bilinemeyen ve çoğu kalitesiz çay ocaklarından oluşan tiplerin yerine özellikleri belirlenen çay klonlarının çay plantasyon sahalarımızda  yer alması,  gelecekte Türk çaycılığı ve bölge ekonomisi acısından büyük öneme sahip olacaktır.

Bu amaçla Çay fidanı üretimi genel anlamda:

1- Generatif üretim (tohumla)

2- Vejetatif üretim (çelik, daldırma, aşı, doku kültürü) şeklindedir.

Tohumla üretimde başarı öncelikle tohumun olgun ve üstün nitelikli olmasına bağlıdır.Olgunlaşan tohumlar toplandıktan sonra 1.5 cm. çapında deliklere sahip eleklerden geçirilir.

Eleğin üstünde kalan tohumlar alınır ve bunlar içerisinde yarım küre şeklinde olanlar ayıklanır ve geriye kalan  dolgun iri tohumlar ekim için su dolu kapta 24-48 saat bekletilir, daha sonra  suyun üzerinde kalan tohumlar atılır, kalan tohumlar ekim için kullanılır.

Çay tohumları 20-25 C0  25-30 gün içinde çimlenir.

Aşı ile üretiminin temelini çay tohumlarından oluşan çöğürler teşkil etmektedir. Doğal bir köklenme sonucu güçlü bir kök yapısı kazanan çay çöğürleri, mevcut üstün vasıflı klonlarla,  aşılanmak suretiyle elde edilen bu fidanlar,  kalite ve kantite bakımından yüksek,  doğal şartlara mukavemetli (kurağa, soğuğa, yabancı ota, hastalıklara v.s) ve diğer vejetatif üretim şekillerine göre (çelik,daldırma,doku kül vs.) adaptasyon yetenekleri de o derece yüksek olacaktır.

Çayda aşı ile çoğaltma ümit verici bir üretim şeklidir. Ancak özellikle ilk bahar dönemindeki  çayın fizyolojik yapısı itibarı ile öz su akışı yoğun olmadığından,  kalem aşısı ve kabuk vermemesi nedeniyle T göz aşısının uygulanmasında istenilen randımanın  alınamaması, bu tip aşı yöntemlerinin uygulanmasını sınırlamaktadır. Bu nedenle yongalı göz aşısı bu dönemde  daha başarılı uygulanmaktadır.

Durgun göz aşılarında ise (Temmuz-Ağustos)  Hem T aşısı, Hem de Yongalı aşı rahatlıkla uygulanmaktadır.  Bu amaçla özellikle bölgemizdeki çay plantasyon sahalarında, Ekonomik verim yaşını doldurmuş verimden, kaliteden  düşmüş çay ocaklarının bir zaman periyodu içinde yenilenmesi gereklidir.

Doku Kültürü Yöntemi

Doku kültürü üretimi diğer üretim tekniklerine kıyasla en seri çoğaltım şeklidir. Aynı zamanda bir bitkiden elde edilebilecek en  fazla fidanın üretildiği bir çoğaltma şeklidir. Ancak doku kültürü çoğaltışında özel steril laboratuar ortamı ve deneyimli yetişmiş elemanlara ihtiyaç olmasıdır.

Çay Plantasyon Sahalarımızın Durumu

Bölgemizdeki çay plantasyon sahalarını dikim tarihleri itibarı ile Çay Tarım Dairesi Başkanlığından almış olduğumuz verilere göre, çaylık alanlarımız özellikle 1960 yılına kadar olan dikim tarihleri itibarı ile  en yaşlı bölgemizden en genç bölgemize doğru sıralama yapılacak olursa, Ekonomik verim yaşını doldurmuş çaylıklar sırası ile:

 Bölgeler arasında önemli farkların ortaya çıktığını görmüş oluruz, hatta bölgeyi oluşturan fabrikalar arasında bile önemli farklılıkların olduğu göze çarpmaktadır.