Çay, dünyada sudan sonra, en fazla içilen ve içme alışkanlığı gittikçe artan bir gıda ve içecek maddesi olarak, 5000 yıldan beri bilinen, sevilen, efsanesi, deyimleri, şiirleri, sanat ve sanayisi ile bir çay kültürü oluşturmuştur.

5000 yıllık bir geçmişi olan çayın Anadolu topraklarında içme alışkanlığı 1600'lü yıllarda başlar. Üretimine Cumhuriyetin kuruluşundan sonra başlanan, 1963 yılına kadar talebin kısmen ithalatla karşılandığı, günümüzde ise Dünyanın tek natürel çayı olarak, hiçbir kimyasal mücadelenin olmadığı, herhangi bir pestisid taşımadığı çay Türkiye de bugünlere nasıl geldi.

Osmanlı döneminde çay üretimine ilişkin ilk somut ve resmi bilgi, 1879 yılına ait Trabzon salnamesinde kayıtlıdır.. Söz konusu salnamede Lazistan sancağına bağlı Hopa kazasında  20.000, arhavi nahiyesinde 5.000 olmak üzere toplam 25.000 kıyye (1 kıyye, 1.283 grama tekabül eder) çay üretildiği belirtilmektetedir ki, bu rakamın bugünkü ölçü sistemindeki karşılığ 32,075 tondur. Gündelik lisanda Moskov Çayı ismiyle şöhret bulan, fakat aslında halis Çin çayından başka bir şey olmayan bu bitki, zikredilen yerleşim birimleri dışında, Trabzon şehir merkeziyle vilayetin sair mıntıkalarında da yetişmiştir. Fakat sayısal değer açısından Hopa ve Aehavi rekolteleri dışında kayıt bulunmamaktadır.  (1)

Çay içme alışkanlığının halk arasında hızla yaygınlaşmasının etkisiyle Türkiye'de çay yetiştirilmesi sürekli, konuşulur ve tartışılır bir konu olmuştur.

Bu arada çok az sayıda da olsa çay ile ilgili kitaplar yayınlanmıştır.

• 1731, Çay Risalesi, Damatzade Ebül-Hayr Ahmed Efendi
• 1879, Çay Risalesi, Mehmed İzzet Seyit B. ahmet Efendi
• 1893, Çay, Ali Nazıma
• 1910, Çay Hakkında Malumat, Mehmet İzzet Efendi
  

Türkçe'de çay ile ilgili ilk ciddi eseri, çaya olan aşırı düşkünlüğü sebebiyle adı 'Çaycı'ya çıkan Hacı Mehmed İzzet Efendi verdi ve bugün 'Çay Risalesi' veya 'İzzet Efendi Risalesi' diye bilinen eserini kaleme aldı.

İzzet Efendi 1819'da Edirne'de doğdu. İstanbul'a gelerek devlet hizmetine girdi. Hicaz vali vekilliği, Suriye merkez mutasarrıflığı ve Basra Valiliği gibi çeşitli memuriyetlerde bulundu. En son vazifesi olan Adana valiliği görevi ise çaya olan merakından dolayı saray tarafından 'lutfen' verildi. Bu çay meraklısını tanıyıp hatıralarında ondan bahsedecek olanlar, İzzet Efendi'nim idareyle yahut valilikle hiçbir alákasının olmadığından yakınacak, 'ziyaretine gelenleri makam odasında bizzat yaktığı büyükçe semaverinden eliyle çay ikram ettiği'ni biraz tatlı biraz da şikáyetçi bir tavırla nakledeceklerdi.

1879'da, İstanbul'da 81 sayfalık bir 'Çay Risalesi' bastırdı. 1844 yılından beri çayla içiçe olduğunu ve çayı bizzat yetiştirdiğini yazıyor, çayın adının nereden geldiğinden ve hangi dillerde çayla ilgili ne gibi yayınların bulunduğundan tutun, yeşil çayın sıkça esneme ve ağız kamaşması yaptığına, 'kalbe heyecan, uzuvlara titreme, vücuda zaafiyet' verdiğine ve sütlü çay içme ádetinin nereden geldiğine kadar çay hakkında birbirinden garip konudan bahsediyordu.

Ancak o dönem Türkiye'sinde çayı sadece meraklıları tanırdı. Yıldız Sarayı'nın limonluğunda, Boğaziçi'nde Azeryan Efendi'nin yalısında, Büyükdere'deki Orman Mektebi'nde ve İstanbul Tıp Fakültesi'nin bahçelerinde Nebatat bahçelerinde sadece merak yüzünden çay yetiştirilirdi.  (2)

Bu teknik gezinin neticeleri daha sonraları 'Şimali Şarki Anadolu ve Kafkasyada Tetkikatı Ziraiye' adlı bir kitapta yayınlanmıştır. Memleketimizde ilk defa olarak bu kitapta, çayın Rize dolaylarında yetiştirilmesinin mümkün olduğu, sebepleri ile birlikte ifade edilmiştir. Kitapta çayın Türkiye'deki dünü açısından o günkü İstanbul Gümrüğüne dış alım yoluyla gelen çay miktarları da yer almaktadır..

Ancak, Birinci Dünya Harbinden sonra ortaya çıkan öncelikli olaylar nedeniyle  Ali Rıza ERTEN'in raporu dikkate alınamadı.

Kanunun yürürlüğe girmesinden hemen sonra çay tarımı ile ilgili ön denemeler yapmak, bölgede meyveciliğin gelişmesini sağlamak amacıyla Rize'de 'Bahçe Kültür İstasyonu' kuruldu. İşleri organize etmesi ve yürütmesi için Ziraat Umum Müfettişi Zihni DERİN görevlendirildi. İzleyen yılın başında çay ve narenciye konularında bilgi ve görgüsünü artırması, çay tohumu satın alması için Rize Ziraat Memuru Batum'a gönderildi. Batum'dan satın alınan bir miktar çay tohumu ile Rize'de bugünkü Merkez Fidanlığında çay fidanı üretilmeye başlandı.

Rize Merkez fidanlığında üretilen fidanlar bir yandan yöre halkına dağıtılırken bir yandan da üretim denemeleri yapılması için pek çok ilimize gönderildi. Bu illerin tümündeki koşullar, Ali Rıza ERTEN'in raporunda ayrıntılı şekilde açıklanmış bulunan çayın ekolojisine uymuyordu. Zaman ilerledikçe çay fidanlarının üretim ve dağıtımındaki heyecan, üreticilerin ilgisizliğine paralel olarak azaldı. Gerekli destekten yoksun bulunan ve yeterli bilgi verilmeyen üreticiler, geleceğin neler getireceğini bilmedikleri için çay tarımına olan ilgilerini yitirdiler.

Hükümetin, Kendi Kendine Yetme ilkesini benimsemesi ve 1933 yılında bunu bir programa bağlaması üzerine, ülkemizde çay tarımı yeniden gündeme geldi. Ancak organizasyonun sağlanması ve hazırlık çalışmalarının tamamlanabilmesi için iki yıl daha geçti. 1935 yılında Ziraat Vekili Prof. Dr. Muhlis ERKMEN'in bir bilim heyeti ile birlikte Rize'ye yaptığı inceleme gezisinde, bölgenin çay tarımı ve sanayisinin gelişmesine her yönden elverişli olduğu kanısına varıldı.

Tartışmalar ve yazışmalarla iki yıl daha geçer ve 1937 yılına gelinir. Çay tarımının yerleştirilip geliştirilmesi için Zihni DERİN tam yetki ile yeniden görevlendirilir. Geçmişte kaybedilen yılların deneyimleriyle sıkı tutulan işler bu kez daha bilinçli ve programlı şekilde yürütülmeğe başlanır.

Tohum damızlık bahçeleri kurmak, fidan üretip yeniden üretmek amacıyla, 1937, 1939 ve 1940 yıllarında Sovyetler Birliği'nden Gürcistan kökenli toplam 70 ton çay tohumu satın alınarak üretim yaygınlaştırılır.
 
Günlük kapasiteleri 1 ton civarında olan ilk atölyeler şunlardır:

1939-1946 yılları arasında çalışan Fidanlık, 1942-1946 Uzunkaya , 1942-1949 Gündoğdu, 1945-1949 Çayeli

27 Mart 1940 tarihinde çıkarılan 3788 sayılı Çay Kanunu ile çay tarımının ve üreticilerin desteklenmesi güvence altına alındı. Bu kanun ve bu kanuna dayalı çıkarılan kararname ile çay tarım alanları, ekolojik ilkelere göre Araklı deresinden Sovyetler Birliği hududuna kadar değin ve 15 km içeriye kadar olabilecek şekilde belirlendi.

İkinci Dünya Savaşının ortaya çıkardığı pahalılık karşısında 150 kuruş.

1949 da ortalama olarak 180 kuruş, 1954 de 200, 1957 de 250, 1959 dan itibaren 300 kuruş.

Üretici 1940 da 25 kilo yaş yaprakla bir Reşat Altını alırken 2005 de aynı altını alabilmek için 267 kilo yaş yaprak vermek durumuna düşmüştür.

Yaş yaprak fiyatlarının Reşat Altını ile karşılaştırılması yaygın olduğu için bu değerleri bir tablo haline getirmenin hoş olacağını düşündük.

Çay tüketim ve dış alım durumu göz önüne alınarak 30 bin dönümlük bir alan, çay tarımı için ayrıldı ve Ziraat Bankası'nın 5 yıl süreyle üreticiye faizsiz olarak 25 lira kredi vermesi kararlaştırıldı.

Kahvenin yanında çay da bu kanun ile Tekel'e alınmış ve üretilen çaylar Tekel idaresine verilmiştir. Anılan kanunda; çayın devlet tekeli altında olduğuna, bu tekelin Tekel Genel Müdürlüğü'nce sağlanacağına, çayın perakende satış fiyatının yurdun her yanında aynı olacağına ve yaş çay yaprağının kanuni yetkisi olmayanlar tarafından üretilmesi, işlenmesi, satılması, Türkiye'ye sokulmasının 1918 sayılı Kaçakçılığın Men ve Takibine Dair Kanun hükümlerine bağlı olacağına ilişkin hükümler yer almıştır.

Bu yıllarda elde edilen yaş çay yaprağı Zihni Derin atölyelerinde işlendi. Giderek yaş çay üretiminin artması nedeniyle çay fabrikası kurma zorunluluğu ortaya çıktı. İlk çay fabrikasının temeli 21 Haziran 1946 tarihinde atılarak, 60 ton/gün kapasiteli olarak 1947 yılında Rize'nin Fener mevkiinde işletmeye açıldı.

Yıl 1954.... İzzet Ateş Rize Çay Fabrikaları Merkez Müdürlüğünde müdür olarak göreve başlamıştır.  Üreticiden alınan yaprakların çokluğu ve buna karşılık fabrikanın yetersizliği gözle görülür haldeydi. İstatistiki bilgiler de bunu gösteriyordu.

İşe başladığının ikinci ayında İzzet Ateş genel müdürlüğe; inşa halinde olan iki fabrikanın da yetersiz olacağını, daha başka fabrikaların kurulması gerektiğini ve bunun için de makinelere ihtiyaç olduğunu bildirir. Aldığı cevap makine tedarikinin döviz bulunmadığı için imkansız olduğu idi. Bunun üzerine İstanbul'a giderek durumu bir defa da sözlü olarak anlatır. Müdürler encümeni teklifii kabul ederek, makinelerin yerli imali için araştırma yapmaya, onu ve Genel Müdür Muavinini memur eder. Araştırma sonunda Makine Kimya Fabrikalarında çay makinelerinin imal edilebileceği görülür..
 
Makine Kimya'ya yapılan müracaat üzerine, durumu tetkik etmek için Rize'ye iki mühendis gönderilir. Bu mühendisler önce imalatı kabul etmekten çekindilerse de kendilerine tek tek parçaları göstermek suretiyle yapabilecekleri İzzet Ateş tarafından ikna edilir. Pek çok kişinin muhalefetine rağmen ilk siparişi verilir. Bu defa da  patent sorunu çıkar. İki sene süren tetkikler sonunda patent konusunun olmadığı tespit edilerek imalata devam edilir.

Makineler imal edilirken, acele olarak bunların monte edileceği yer sorunu da halledilmeliydi. Bu da M.K.E. Ankara Silah Fabrikasında temin edilen Nissen barakaları ile halledilir. Böylece atölye ismi verilen küçük isletmelerde meydana gelir.

Zamanla fabrikalar inşa edildikçe, barakalar fabrikalara taşınır.

1947 yılından beri1 fabrika bazında üretimine başlanan çay 1963 yılına gelindiğinde 18 fabrika ve 1.340 ton/gün işleme kapasitesine çıkmıştı. Bu yıla kadar iç piyasa ihtiyacı karşılanamaz durumda idi, talep ancak ithalat yoluyla dengelenebiliyordu. Ama Türk çaycılığı bu yıldan itibaren Dünya çay pazarındaki konumunu değiştiriyor, ithalatçı bir ülke durumundan ihracatçı bir ülke haline geliyordu. İlk ihracat 1963 yılında 143 ton olarak  gerçekleşmişti.

• İlk bakışta, güzel bir görüntüye sahip, çok iyi kıvrılmış, FOP tipi Darjeeling çaylarını andırıyor. Ancak iyi bir tasniflem olmadığı belli, tozlardan arındırılması lazım. Likör rengi oldukça kaliteli, parlak ve temiz, ancak tat zayıf ve metaliksi. Posa rengi çekiciliğiyle kaliteyi işaret ediyor. (1947)
• (FOP) tipi çayın biçimine gelince, sıkıca kıvrılmış, temiz, uzun, ince yapraklardan müteşekkil olup, uzun zamandan beri Darjeeling ve Seylan çaylarında gördüklerimizden daha üstündür. Böyle bir yaprak çay, Avrupa'nın hemen her yerinde büyük kolaylıkla satılabilir. (BOP) çayı da muntazam, iyi bir biçimde ve güzel renktedir. (OF) çayı ise parlak ve altın başlı olup, İran ve Ortadoğu piyasaları için son derece cazip bir çaydır.(1949)
• Samimi olarak, bu çayların fevkalade güzel manzaraları karşısında hayranlık duydum. Çok arzu ederimki Hindistan ve Seylan çaycılarımızda bu tarz imalat yapsınlar. Bu çayların menkuu ise mat ve düze mütemayil olup terai ve melez Darjeeling karekterinde fakat daha tatlı ve latiftir. Hülasa olarak söylemek isterim ki Türkiye'nin bu çaylardan çokça miktarda ihraç edecek durumda olmayışından Seylan, Hindistan ve Cava çaycıları istifade etmektedir. (1950)
• Çok iyi hazırlanmış olmaları itibariyle emsali Hint ve Seylan çaylarının bir çoğundan üstündür. Seylan da çay istihsal müesseselerinin hiç değilse buna benzer şekilde çay imal etmelerini arzu ederim.Türkiye bu çayları dış piyasaya arz etmiş olsaydı Hint ve Seylan müstahsillerine müthiş bir darbe indirirdi. (1953)

Ekonomik ve sosyal yönden daha etkin bir hale getirilmesi amacıyla çay tarımı ve çay sanayi 1971 yılında yeniden düzenlendi. 6 Aralık 1971 tarihinde çıkarılan 1497 sayılı Çay Kurumu Kanunu ile Tekel İşletmeleri Genel Müdürlüğü vasıtasıyla sürdürülen çay tekeli; el değiştirerek, tüzel kişiliğe sahip, faaliyetlerinde özerk ve sorumluluğu, sermayesi ile sınırlı bir Devlet teşekkülü olan ÇAYKUR kurularak çay endüstrisi ve tarımı Çay Kurumu adı ile oluşturulan bu organizasyon aracılığıyla sürdürülmeye başlandı.

Tekelin devriyle başlayıp 3092 sayılı yasa'nın yürürlüğe girdiği 19 Aralık 1984'e kadar uzanan bu dönemin başlangıcında 2420 ton/ gün kapasiteli olan 32 yaş çay fabrikası, Yapımı devam eden fabrikalarında tamamlanması ile 1985 yılı yaş çay kampanyasına 45 yaş çay fabrikası ve 6.000 ton/ gün yaş çay işleme kapasitesi ile girilmişti. Bu süreçte çay tarımı ve endüstrisinde önemli gelişmeler olmuştu. 404 bin dekarlık çay dikim alanı 654 bin dekara ulaşmıştır.

Çaydaki gelişmelerin dünü ve bugünü dikkate alındığında, çayda en büyük değişikliğin 4 Aralık 1984 tarihli ve 3092 sayılı Çay Kanunu ile gerçekleştiği görülür. Bu kanunla çayın tarımı, üretimi, işlenmesi ve satışı serbest bırakılmıştır. Böylece gerçek ve tüzel kişilere üreticilerden yaş çay yaprağı satın alabilmelerine, çay işleme ve çay paketleme fabrikalarını kurup işletmelerine imkan tanınmıştır. Kanun çayda devlet tekelini kaldırmış, devlet sektörü ile özel sektörün yan yana çalışması sağlanmıştır. Ancak çay tarım alanlarının belirlenmesi Bakanlar Kurulunun yetkisine bırakılmıştır. Bakanlar kurulunun belirlediği alanlar dışında çay tarımı yasaklanmış, çay tarım alanlarına giren yörelerde çay bahçesi kuracakların önceden ruhsat almaları zorunlu kılınmıştır.

Şu anda; Doğu Karadeniz Bölgesi'nde 45'i kamuya ve 312'si özel sektöre ait olmak üzere, toplam 357 üretim fabrikasında 17.689 ton/gün kapasite ile faaliyet gösterilmektedir.

İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşlarının yeniden düzenlenmesini gerçekleştiren 19 Ekim 1983 tarih ve 2929 sayılı kanuna dayanılarak 1497 sayılı Çay Kurumu kanunu, 112 sayılı Kanun Hükmündeki Kararname ile değiştirildi.

Çay Kurumu, Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü adı altında Kamu İktisadi Kuruluşuna dönüştürüldü. Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü 8 Haziran 1984 tarihinde çıkarılan 233 sayılı Kanun Hükmündeki Kararname ile bir kez daha yeniden düzenlendi ve teşkilatlandırıldı.

Çaykur'un son teknolojik gelişmelerle tam otomasyona geçen 46 yaş çay fabrikasının mevcut kapasitesi 6800 tona ulaşmış bulunmaktadır. Yurtiçine yayılan 9 Pazarlama Bölge Müdürlüğü ile iç çay piyasasına yıllık 100.000 ton üzerinde paketli çay sevkı ve satışı gerçekleşmekte, böylece çay tüketimimizin %70'lik bölümü Çaykur tarafından karşılanmaktadır.

1994 tarih ve 4046 Sayılı Kanun ile Çaykur Kamu İktisadi Kuruluşu listesinden çıkarılarak İktisadi Devlet Teşekkülleri arasına dahil edilmiştir.

20.000 kişilik iş istihdamıyla da Çaykur, Doğu Karadeniz Bölgesine büyük bir ekonomik katkı sağlamaktadır.

Çay Toplama Makası

1970'li yılların ikinci yarısına kadar çay elle toplanmaktaydı. Günlük bir çay toplayıcısı 20-25 kk çay toplarken bu toplayıcının maharetine çaylığın bakım durumuna, sürgüne göre bu miktar çay toplama makası ile birlikte 200-250 kg'a kadar çıktı.

1987 yılına kadar pek yaygın olmayan makası, 1975'lerden  sonra farklı bölgelerde tek tük gözükmeye başladı.

1990'lı yıllara girerken Çaykur bütün olumsuzlukları gidermiş ve dünya çay piyasasına tekrar girmiştir. 2004 yılına geldiğimizde, özellikle, gayri resmi yollardan yurdumuza giren çayın azalması, çay alım planı ve budama projesinin tavizsiz olarak uygulanması nedeniyle Türkiye'de üretim, tüketim dengesi oluşmuştur. Bu durumda; yurt içinde kullanım oranı düşük olan "Dust" olarak adlandırılan toz çaylar, fanning çaylar  ve paketli çaylar dışında çay ihracatını zorlamanın dengeleri bozacağı  açısından pek makul olmayacağı düşüncesi hakim olmaktadır.

Üretici ve tüketicilerinin bir çok olumlu beklentileri olmuştu. Çay üreticileri: özel sektörün devreye girmesi ile ürününü kısa sürede hasat edeceği, daha rahat satacağı, parasını da daha rahat alacağı beklentisindeydi.

Çay tüketicileri faklı tercihler yapabilme, piyasada oluşabilecek rekabet nedeniyle daha kaliteli ve ucuz çay içme şansına sahip olacağı düşüncesindeydi. Ancak bu güne kadar üreticiler ve tüketiciler beklentilerine ulaşabildiler mi? Hele bir zamanlar 300'ü aşan özel sektör fabrikalarının neredeyse yarısının kapısına kilit asıldığı düşünülürse.....

Ancak kalanların  üretim izni alma çalışmalarını yoğunlaştırmaları sevindirici ...  Tabi özel sektörden beklenti Çaykur'un lokomotif görevini yaptığı projelere taklılıp gitmekten ziyade, çayın alternetifi çaydır diyerek, çay daki yeni alternatifleri üretmesidir....

Unutulmamalı ki; çay da gelecek özel sektörün omuzunda yükselecek, gönül ister ki o omuzlar dün bugün o yükün altında olanların, o yükle ayağa kalkanların omuzları olsun. Pazara gerek yerli gerek onların yabancı ortaklatının girmesi kaçınılmaz.... Zaman birliktelik zamanı, bugünlerden yarınlara hazır olmak, geçmişten ders almak, yeni yeni projeler üretmek, alternatif çay üretimlerine gitmek zamanı.