Dokuma Atölyesi  Dikiş Atölyesi Nakış Atölyesi Ürünler 
Talip Kahraman El Sanatları Atölyesi, Hamidiye Mahallesi Gündoğdu/Rize T: 0464 2261634 F: 0464 2130447 E: rizehemtalipkahraman@hotmail.com 

Rize Bezi (Feretiko)
Talip Kahraman El Sanatları Atölyesi

Kültür, insanoğlunun el becerisi ile zekâsının yaratıcı gücü arasındaki diyalogudur. Rize bezi de Rize de yaşayan kültürün dış yansımasıdır. Özgün dokuma tezgahı yöreye has, yörenin kültürünü ince bir üslûpla yansıtan  desenleri, insanların günlük hayattaki ihtiyaçlarını karşılaması ile Rize yöresinin meydana getirdiği kültürel–ekonomik bir faaliyettir. Rize bezi kültürel bir ürün olmanın yanı sıra ekonomik değeri olan bir üründür.

Kendir Üretimi

Çay öncesi iklimin uygun olmasının sonucu kenevir ekiminin Rize de geniş alanlarda yapıldığını görmekteyiz. Kenevirden yapılan kendir ipi üretimi de yaygın, Rize bezi ya da ilin adıyla anılan  Rize Bezi çay öncesi Rize ekonomisine katkı sağlayan geleneksel bir ürün olmuştur.

Kendir, yurdumuzun bir çok bölgelerinde yetişen sınai  bir bitkidir. Elyafı dışında, tohumundan da yağ üretimi yolu ile faydalanır. Genellikle kendir elyafından halat, ip, sicim üretilir; iklimi sayesinde ise Rize de yetişeninden elde edilen liflerden gayet ince  iplik bükülebilmekte ve bununla da gayet ince, nefis bezler dokunabilmektedir.

Rize ikliminin az güneşli ve çok yağmurlu oluşu, liflerin sertleşmesine engel olmaktadır. Kastamonu'dakinin halat yapımına, Rize'dekinin ince iplik ve bez dokumasına yararlı oluşu, bundan doğmaktadır.

Rize ırmak ve dere sularında fazla oranda ozonun varlığı, kasarlamada bezlerin beyazlatılmasında önemli rol oynamaktadır. Bazen beyazlatma, deniz suyunda varolan klor sayesinde sahilde de yapılmaktaydı. Rize suları kireç tenörü ölçeği 4 dereceden düşük olduğundan bu nitelik de üretiminden önemli rol oynamaktadır.


Tarihte Rize Bezi

Birinci Cihan harbinden önce, Rizede, geniş ölçüde 200 ton civarında Rize bezi dokunurdu. o günlerin şartlarına göre uluslararası önem taşıyan bir üretim dalıydı. Kendir elyafından dokunan bu bez, Arap ülkelerinin rağbet ettiği bir iç giyim bezi idi. Rizeli  bir çok aile feritiko ticaretini kendine iş edinmişti. Eski dönemde Rizeli kadınların el emeğiyle gerçekleştirdikleri bu sanat Rize ekonomisine küçük çapta da olsa  katkıda bulunuyordu. Kadınlar tarafından tarlaların özellikle sulanabilir kısmında ekilip yetiştirilen kendirin lifleri çok yumuşaktır. Bu lifler  önce suya batırılarak yumuşatılır, sonra elde eğirilerek ince iplik haline  getirilir.  Saha sonra da o dönemde İngiltere'den ithal edilen Water cinsi pamuk ipliği ile el tezgahlarında dokunarak bez haline getirilirdi. Ham kendirin rengini ağartmak için, deniz kenarındaki çakıllar üzerine serilen bu bezler sık sık deniz suyuyla ıslatılarak güneşte kasarlanmaya tabi tutulurdu. Bu bez ince, aynı zamanda dayanıklı ve sağlamdı. bundan yapılan iç çamaşırı, vücudun terini emip tezden kurutalabildiği için için Arap ülkelerinde varlıklı kişilerin, şeyhlerin aradığı bir meta olurdu.

1960'lı yıllarda, çayın Rize'ye gelmesinden önce Rize'de hemen her evde bir feretiko tezgahı bulunuyordu. Bugün Rize'de çay ekili olan alanlar bu tarih öncesinde iplik elde etmekte kullanılan kendirle kaplı idi. Kendir bitkisinden ip çıkarma işleminin oldukça zor ve zahmetli olduğunu söyler yaşlılar...  Şöyle ki Nisan ayının ortalarına doğru mısır ekimiyle birlikte humuslu toprağa ekilen kenevir tohumları Ağustos ortalarına doğru bir buçuk-iki metreye ulaşınca hasat edilir. Hasat edilen kendir ağaçları birkaç gün kabuklarının gevşeyip soyulmaya müsait hale gelmesi için yağmura bırakılır. Rize'nin nemli ve yağışlı iklimi keneviri istenilen hale getirmeye müsaittir. Güneşte ağarıp yağmurda gevşeyen çubuklar soyulduktan sonra her köyde bir yada iki tane bulunan tokmaklarda dövülür. Sonra taraktan geçirilip ip halini alır. İp haline getirilen kendir liflerinin sarılması için çıkrık kullanılır. İplerin yumaklanmasıyla çözgüler hazırlanıp hazırlanan çözgülerle feretikonun özel tezgahında dokunup bez haline getirilir. Oluşturulan bu beze feretiko  denir. Kumaş, kalitesi, sağlıklı olması ve zarafetiyle gerek giyim alanında, gerekse üzerine işleme yapılmak suretiyle kullanıla gelmektedir.

Geleneksel Rize el dokumacılığının temelini teşkil eden feretikonun yöreye hakim olmuş olan İskitler (M.Ö.VIII.YY-M.Ö.IV.YY) tarafından Rize yöresi insanına kazandırıldığı düşünülmektedir. Nitekim iskitlerin yaşam tarzını anlatan Heredot'un kitabında iskitlerden bahsederken bu milletin kendirle alakalarından bahsetmiştir. Rize bölgesinde halen kalıntıları bulunan İskitlerin kendir dokumacılığını bölge insanına miras bırakması durumu önemli bir ihtimaldir.

Erkeği gurbette bulunan kadın, talasından ihtiyacına göre elde ettiği kendir elyafından, kışın boş  ve uzun günleri içinde, ancak 3 kilo kadar ipliği tükürükle bükebilirdi. 200 ton portesinde olan dokumadan halkın ihtiyacı dışında kalanı Arap memleketlerine, sıcak iklimli  diyarlara ihraç edilirdi. iç çamaşır  dokumasına çok elverişli olan iplikten üretilen  bez ise pamukluya oranla dayanıklı, teri emme hassası yönünden ise çok sıhhidir.
Çay üretimi  başlayalı, kadınlar iplik bükmeye vakit bulamadıklarından, 1960'larda üretim 15.000 tona (yaklaşık 10-15 tona) düşmüştür. 2000'li yılların başındaysa  ekonomik sayılacak bir üretim yoktur.
Feretiko bezi ketene göre çok ince aynı zamanda dört kat daha dayanıklıdır. Zira pamuklu kumaşların 6 aylık ömürlerine karşın feretiko'nun ömrü iki yıldır. Feretiko geleneksel Türk el sanatlarından hesap işi, kanaviçe vs.de kullanılmak üzere bu sanatların uzmanları tarafından tavsiye edilen bir üründür. Bütün Feretiko mamulü ürünlerin mutlaka ılık sabunlu suda yıkanması tavsiye edilir.

Rize Bezi’nin (Feretiko) Özellikleri

Piyasada Rize Bezi (Feretiko) ile alakası olmayıp Rize bezi adı ile satılan birçok şeklen benzer ürün bulunmaktadır. Rize bezi adı ile satılan ürünlerin gerçek Rize bezlerinden kat kat daha fazla piyasada satıldığını söyleyebiliriz.

Rize Bezi’ni benzer ürünlerden ayırmak için ürünü aşağıdaki özellikler ışığında incelemek ürünün Rize Bezi olup olmadığını anlamada size yardımcı olacaktır.

Ama siz gene fırsat bulabilirseniz çoğunlukla yol üzerlerinde olan, dokuma tezgahlarının yer aldığı devamlı üretimi yapıldığı atölyelerden alışveriş yapın deriz.

• Dokunduğunda bej rengindedir. Yıkandıkça beyazlanır.

• İpeksi görünüşte olmasına rağmen sert bir kumaştır.

• Feretiko bezi ketene nispeten ince ve dört kat daha sağlamdır.

• Feretiko bezinin ham maddesi olan kendir lifleri nedeniyle kokusu kurutulmuş ot gibidir. Bu koku bezin hiçbir kimyasal süreçten geçmediğinin kanıtıdır.

• Hiçbir kimyasal işleme tabi tutulmamıştır. Tamamen doğaldır.

• Feretiko’nun ham maddesi kendir lifi olması dolayısıyla üstünde hafif yünleşme olmaz.

• Kumaşta ara ara kendir lifinin özelliği dolayısı ile renk koyulaşmasına rastlanılabilir.

• Piyasada Feretiko adı ile satışa sunulan, ucuz malzeme ile üretilen kumaşların kalitesi tartışılır. Bu kumaşların özellikle giyimde kullanılması zor ve zahmetli olup bu kumaşlarda orijinal Feretiko sağlamlığı aramak yersizdir.

• Feretiko bezinden mamul desenli masa örtülerini benzer ve fabrikasyon ürünlerden ayırmak için yukardaki özelliklerin dışında, ürünün üzerinde ajur olup olmadığına ve desenlerin örümlü olup olmadığına bakmak gerekir. Ajurların ve örümlülerin fabrikasyon olması mümkün değildir.

• El dokuması Feretiko bezleri fabrikasyon ve benzer ürünlere göre daha sık dokunmuştur.
Neler Yapılmalı?

Rizede (Sağ) denilen dere kenarları düzlükleri ve önemli arazi parçasını kapsayan bu alanlar dışında ikizdere, Kaptanpaşa, Pazar ve Çamlıhemşinlerde de Kendir geniş ölçüde yetiştirilebilir. Buralarda bu işe kolaylıkla 50.000 dekar alan tahsis edilebilir.

Ayrıca Kastamonu'da olduğu gibi ham kendir yolu ile tarlasından halk dönüm başına 800-1000 lira sağlayacaktır. Kışın bölgede yıllar sonra oluşturulmakta olan el tezgahlarında 6 ay bez dokunacak, boş  günler kıymetlendirilmiş olacaktır.  Bu yoldan sağlanacak olan 150-200 milyon lira, çay dışı bölge halkını kalkındıracağı gibi çay üretimi konusunu da dolaylı olarak düzene sokacaktır. İl çapında dahi süre gelmekte olan sosyal ve ekonomik dengesizlik de ortadan  kalkmış olacak, İkizderelinin, Hemşinlilerin de yüzü gülmüş olacaktır.

Bilindiği gibi İsviçre köylüsü, kışın boş günlerini saat montajı yolu ile kıymetlendirebilmektedir.

Başlangıçta, halkı ekime teşvik için alıcısının garantilenmesi, yani  devlet tarafından yürütülmesi gerekmektedir. Bölgede ilk önce bir fabrika kurulması  ile başlanmalı, zamanla beşe kadar çeşitli  bölgelerde kurulmalıdır.

Günümüzde, naylon ve benzeri sun'i iplik üretimi yanında keten endüstirisinin geleceği ne olabilir diye bir problem ortaya atılabilir. Mesela, ipek sanayiinde olduğu gibi gerileme durumu olabilir mi?...

Rize'de yetişen kendir ipliği iklim şartları ile ketenden farksız yetişmektedir. Dönümde verim ise (boyu 3-4 metreyi bulduğundan) Kastamonunkinden çok fazladır. Çoğu hallerde sun'i iplik ketenin, kendirin, Rize bezinin yerini tutmamaktadır. Naylondan  yapılan halatta kendirdeki elastikiyet bulunmadığından, üretimi durmuştur. İyi fabrikasyonla, keten ithalini durduracak ve döviz sağlayacaktır. Kendirden elde edilecek ipliklerin kalını ile dokunacak kumaşlarla askeri elbize yapmak mümkün olacak, pamuktan yapılanı 6 ay dayandığı halde kendirininkinin ömrü en aşağı 2 seneyi bulacaktur. 1960'larda, Türkiye'deki bütün kız sanat enstütüleri, Rize'den, el işlemeleri için kumaş istedikleri halde 1/50 si dahi karşılayamamaktaydı. Geniş ölçüde ürettikleri jutun yanısıra kurdukları kendir ve keten sanayii üretimi ile Hindistan ve Pakistan, uluslar arası piyasada önemli yer tutmaktadırlar. Sonuç, üretilecek 1000-2000 ton kendir ve mamulleri, ihraç edilmezse dahi, ancak memleket ihtiyacının bir kısmını karşılayacak ölçüde olacaktır.

Memleketimizin iç bünyesine inildikçe daha nice imkanların bulunacağına inanmaktayız. Demokratik rejim, anayasımız da bu yolu sağlık vermektedir.

Rize'de, çay sanayiinin yanında kendir sanayiinin gelişmesi sonucu doğacak kalkınmanın yanısıra ağaç sanayii, meyvecilik, balıkçılık gibi ikinci derece imkan ve üretimler çoğalacak, hayvancılık daha da gelişecek, bu nüve Doğu Karadenizde ferahlık yaratacak, zamanla daha da genişleyecek, etrafa yayılacaktır.

Neden Rize Bezi?

Şıklığı ,ter emme özelliği , dokumasının ince ve yumuşak yapıda olması, doğal klima özelliği ile sağlık için son derece elverişli olması “ Rize Bezi “ nin öne çıkan özellikleridir. Bu özelliklere sahip "Rize Bezi" yaygın bir kullanıma sahiptir. Sağlık için faydaları ön planda olan   Rize Bezi önceleri daha çok iç çamaşırı olarak kullanılmıştır. Bir rivayete göre imparatorluk döneminde bazı padişahların iç giysi olarak Rize Bezi kullandığı söylenir. Rize Bezi bunun yanında gömlek, zarif  elbise olarak ta kendine pazar bulmuştur. Yaygın olarak evlerde süs örtüsü olarak kullanılmıştır. Genç kızların çeyizlerinde olmazsa olmazlardan olmuştur. Masa örtüsü, sehpa takımı, mutfak takımı v.b. şekillerde evlerde müstesna yerini bulmuştur.

Neler yapılıyor?

Rize Bezi bugün gerek Rize Valiliği gerekse özel sektörün desteğiyle hayat yolculuğuna devam ederken, ilk hedef olarak İyidere ilçesinde Rize Bezi üretimini artık Halk Eğitim kurslarından çıkarıp halkın geçim kaynağı yapma hedeflenmiştir. İlk aşamada 100 kişi /aile adeti konfeksiyonla geleneksel özelliklerini koruyup, el emeğini, göz nurunu, ilmik ilmik işleyip, kadınların ev ekonomisine katkı sağlayacak bir yapı oluşturması hedeflenmiş ve bu doğrultuda bir gönül adamı olan İyidere Kaymakamı Bülent Uygur'un yakın ilgisi ve yoğun takibi ile İyidere Kaymakamlığı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Rize Bezi ve Konfeksiyon Atölyeleri üretime açılmıştır.

Talebi fazla olan ürün serbest piyasa şartlarında arzının artması gerekir. Gerek dünyanın her yerinde yaşayan Rizelilerin gerekse ülke içinde örgütlü olan Rizelilerin üretilecek bezlere Pazar bulmasında sıkıntı yaşamayacağının garantileri olarak görünmesiyle birlikte, çay ve Rize Bezinin bir arada buluştukları, hediyelik çay paketi olarak dahi pazarlama teknikleri kullanılarak gerekse reklam ve marka olarak yapılacak girişimlerle pazarlamada sıkıntı yaşamayacağımızı tahmin edilmekte.

Evlerin bodrumlarında terkedilmişliği yaşayan Rize bezi tezgahlarına yeniden hayat vermek, geleneksel özelliklerini koruyarak ekonomik bir değer haline getirmek, 4 -5 aylık çay sezonu dışında yöre insanına iş istihdamı sağlamak, Rize ye çayın dışında alternatif bir tanıtım malzemesi oluşturmak, Halk Eğitimi kurslarında eğitim alan yüzlerce kursiyere iş imkanı olacak olan Rize Bezi, deniz dağ arasında dar bir bölgeye sıkışmış olan yöre insanı için en büyük istihdam kapısı olacaktır.

Sahte Rize Bezi Uyarısı

Türk Patent Enstitüsü (TPE) tarafından, 2007’nin Aralık ayı içerisinde tescillenen ‘Rize Bezi’nin (Feretiko) sahtecilik tehlikesiyle karşı karşıya olduğu vurgulandı.


Piyasada, ‘Şile Bezi ve ürünlerinin’ ‘Feretiko’ adı altında satışa sunduğuna dikkat çeken Rize Ticaret ve Sanayi Odası (RTSO) Genel Sekreteri Gafur Karali, asıl Rize bezi'nin geçmiş yıllarda olduğu gibi yörede yetiştirilen kenevirlerden elde edilen iple, evlerde bulunan Feretiko tezgâhlarında işlenen bezler olduğunu belirterek, “Günümüzde maalesef kendir üretimi yapılmadığı için, bu ihtiyaç dışardan karşılanıyor. İpliği dışardan karşılanarak, Rize'de üretimi yapılan bez, Rize Bezi olarak kabul ediliyor. Rize Bezinin özelliği, yüzde yüz kendir ipliği ile el tezgahlarında işlenen doğal bir ürün olmasından kaynaklanıyor.” dedi.


Piyasada bazı tüccarlar tarafından, ‘Rize Bezi’ adı altında, daha ucuz ve iplik olarak P pamuk ve P polyesterden oluşan ‘Şile Bezi’ ve ürünlerinin satıldığını anlatan Karali, “Bu uygulama hem etik açıdan, hem de Rize Bezinin geleceği açısından doğru bir davranış değil.”şeklinde konuştu.


RTSO olarak, ‘Feretiko'nun tanıtımı için bir moda firmasına teklif verildiğini ve bu konuda çalışmaların devam ettiğini kaydeden Karali, “Rize'de yaklaşık 800 Feretiko tezgâhı var. Halk Eğitim Merkezi, Rize Valiliği ve RTSO olarak, bu işe emek verenlerin yanında yer alıyoruz. Sadece Feretiko alım ve satımıyla uğraşan bir birim kurduk.”ifadelerini kullandı.

Rize Bezinin, 0 kenevir ipliği ile yapıldığı için esneme payı olmadığını, yakıldığı zaman ise, diğer polyester ürünler gibi çekilmediği ve ağır bir koku yaymadığına işaret eden Karali, “Kenevirden yapıldığı için yakıldığında ot yanığı gibi koku verir ve naylonsu madde gibi yapışık hale gelmez. Sahteciliğin önüne geçebilmek için Kız Meslek Lisesi, Halk Eğitim Merkezleri, Tarım İl Müdürlüğü ve özel sektörde çalışan uzmanlardan oluşan 5 kişilik bir komisyon kuruldu. Bu komisyon tarafından yılda iki kez çeşitli denetlemeler yapılacak, şikayet ve ihtiyaçlar değerlendirilecek” şeklinde açıklamalarını tamamladı.
Kaynaklar:
Dünden Bugüne Feretiko, www.feretiko.com
Asım Zihnioğlu, Bir Yeşilin Ardında, 1998
Rahmi Arer, Kendir Üretimi ve Rize Bezi, Türkiyede Çaycılık ve Turistik Sosyal Kültürel Ekonomik,  1969
Sahte Rize Bezi Uyarısı, Gazete Viçe, 25 Ocak 2008